ΝΤΑΝΙΕΛ ΜΕΝΤΕΛΣΟΝ: ΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΚΑΒΑΦΙΚΗ ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ντάνιελ Μέντελσον: Ζούμε μια καβαφική στιγμή της Ιστορίας

Ο αμερικανός μεταφραστής όλων των ποιημάτων του Αλεξανδρινού στα αγγλικά μιλάει για τις προκλήσεις που συνάντησε στη μετάφραση, για την ομοφυλοφιλική διάσταση της ποίησης του Καβάφη αλλά και για τον επίκαιρο χαρακτήρα της

Λαμπρινή Κουζέλη (tovima.gr, 30-12-2012)

Νεκρολογία του Μιχάλη Ροδά για τον Κ. Π. Καβάφη στο «Ελεύθερον Βήμα» της 2ας Μαΐου 1933.

Ενα καλοκαίρι στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ο Αμερικανός Ντάνιελ Μέντελσον, τριτοετής φοιτητής κλασικών σπουδών στο Πρίνστον, ταξιδεύει ανά την Ελλάδα με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας, επισκέπτεται αρχαιολογικούς χώρους και συμμετέχει σε ανασκαφές. «Εκείνο το καλοκαίρι κατάλαβα ότι μισούσα την αρχαιολογία. Συνειδητοποίησα ότι δεν με ενδιέφεραν τα αντικείμενα, αλλά τα κείμενα» μας αποκάλυψε σε πρόσφατη τηλεφωνική συνομιλία μας.

Το ίδιο καλοκαίρι, στην Τρίπολη, αγόρασε μια συλλογή με ποιήματα του Καβάφη στα ελληνικά. Το 2009 ο 49χρονος πλέον Μέντελσον, γνωστός κλασικιστής και μελετητής του Ευριπίδη, διαπρεπής κριτικός του «New Yorker» και του «New York Review of Books», καθηγητής στο Πρίνστον και στο Bard College και βραβευμένος συγγραφέας, παραδίδει στο αγγλόφωνο κοινό μια πλήρη μετάφραση των ποιημάτων του Αλεξανδρινού: Αναγνωρισμένα, Κρυμμένα, Αποκηρυγμένα και - μεταφρασμένα για πρώτη φορά στα αγγλικά - Ατελή. Μια μετάφραση που πρόκειται να γράψει Iστορία, όπως η μετάφραση του Εντμουντ Κίλι πριν από 40 χρόνια.

Από το διαμέρισμά του στο Τσέλσι του Δυτικού Μανχάταν, ο Ντάνιελ Μέντελσον μας μίλησε, στα ελληνικά και στα αγγλικά, για τον Καβάφη που μετέφρασε, για τον Καβάφη της Ιστορίας και για τον Καβάφη της εποχής μας.

Πότε πρωτοδιαβάσατε ποιήματα του Καβάφη;

«Είχα διαβάσει κάποια ποιήματά του στα αγγλικά, αλλά η καθοριστική γνωριμία μου με την ποίησή του έγινε ένα καλοκαίρι στην Ελλάδα. Σπούδαζα τότε κλασική φιλολογία και σε ένα ταξίδι με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας στην Τρίπολη αγόρασα μια συλλογή ποιημάτων του Καβάφη στα ελληνικά. Αρχισα να διαβάζω τα ποιήματα και να τα αποστηθίζω. Με γοήτευε η μουσικότητά τους. Γνώριζα τότε αρχαία ελληνικά, αλλά όχι νέα ελληνικά, οπότε είχα τον ήχο της ποίησης του Καβάφη στο κεφάλι μου προτού κατακτήσω το νόημά της. Οταν επέστρεψα στην Αμερική, ξεκίνησα συστηματικά μαθήματα νέων ελληνικών».

Είχατε ήδη πάρει την απόφαση να μεταφράσετε τον Καβάφη;

«Η μετάφραση προέκυψε τυχαία, όπως όλα στη ζωή. Αφορμή ήταν μια έκθεση φωτογραφίας εμπνευσμένη από την ποίηση του Καβάφη. Ο καλλιτέχνης ήθελε μια νέα μετάφραση 20 ποιημάτων για να συνοδεύουν τις φωτογραφίες του. Ενας από τους επισκέπτες της έκθεσης, επιμελητής στις εκδόσεις Knopf, μου πρότεινε να μεταφράσω και τα υπόλοιπα ποιήματα. Συμφώνησα με τον ενθουσιασμό που έχει κανείς όταν καταπιάνεται με κάτι νέο που το βρίσκει ενδιαφέρον. Υπέγραψα συμβόλαιο με την Knopf το 1997. Δεν γνώριζα τότε ότι ο Καβάφης θα με απασχολούσε για τα επόμενα δώδεκα χρόνια».

Δεν είστε ο πρώτος που μεταφράζει Καβάφη στα αγγλικά. Τι προκλήσεις έθετε για εσάς αυτή η διαδικασία;

«Ο Εντμουντ Κίλι, του οποίου τη μετάφραση διάβασε η δική μου γενιά, κατάφερε θαυμάσια να μεταφέρει στα αγγλικά την πεζολογική απλότητα της καβαφικής ποίησης. Στη δική μου μετάφραση επιχείρησα κατ' αρχάς να αναδείξω τον ρυθμό, το μέτρο, την ομοιοκαταληξία, τη μουσικότητα που υπάρχει πίσω από την αστόλιστη γλώσσα του Καβάφη. Αυτή τη μετάφραση περιέβαλα με εξαντλητικές σημειώσεις και αναλυτική εισαγωγή, ώστε το αμερικανικό και το αγγλόφωνο κοινό να μπορέσει να προσεγγίσει έναν ποιητή ο οποίος, όπως λέει ο ίδιος, είναι ένας ποιητής ιστορικός. Στις ΗΠΑ δεν γνωρίζουμε καλά-καλά τη δική μας Ιστορία, πόσω μάλλον την Ιστορία στην οποία αναφέρεται ο Καβάφης. Υπάρχει βέβαια πάντοτε και το θέμα της ομοφυλοφιλίας του Καβάφη, την οποία ο ίδιος αποδέχεται φυσικά και δεν τη δραματοποιεί. Προσπάθησα λοιπόν να την αποδώσω με εξίσου φυσικό τρόπο. Γιαν να δώσω ένα παράδειγμα: Ορισμένες φορές, όταν ο Καβάφης λέει "ηδονή", ο Κίλι μεταφράζει "sensual pleasure", μια ελαφρώς κλινική απόδοση που θέτει τον αναγνώστη σε κάποια απόσταση, υποδεικνύει ότι πρόκειται για κάτι ιδιαίτερο. Επιδίωξα να μειώσω αυτή την απόσταση. Το μεταφράζω pleasure. Αν η ομοφυλοφιλία του ήταν για τον Καβάφη κάτι φυσικό, θα πρέπει να είναι κάτι φυσικό και στη μετάφραση».

Ο καθηγητής Πίτερ Μπίεν έχει υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει ένας ξεχωριστός ομοφυλοφιλικός τρόπος για να μεταφραστεί η καβαφική ποίηση. Συμφωνείτε;

«Μολονότι είμαι ομοφυλόφιλος, συμφωνώ απολύτως. Ο Καβάφης είναι ένας γκέι ποιητής, αυτό είναι προφανές στα ηδονικά ποιήματά του, αλλά την ίδια στιγμή έχεις την αίσθηση ότι όσα λέει αφορούν τον καθένα. Από την άλλη, ως ομοφυλόφιλος, πιθανόν να κατανοώ, υποσυνείδητα, κάποια πράγματα και αυτό να μου δίνει περισσότερες μεταφραστικές επιλογές. Λόγου χάριν, το "έφηβος" του Καβάφη, μια λέξη με βαρύνουσα σημασία, θα μπορούσε να αποδοθεί με το "youth", που είναι κάπως αφύσικο στα αγγλικά. Το "young man", πάλι, είναι περίπλοκο. Τι θα έλεγε ένας γκέι άνδρας για έναν άνδρα που βρίσκει ελκυστικό; Θα έλεγε "he's a handsome boy", έτσι σκέφτηκα και απέδωσα το καβαφικό "έφηβος" με το αγγλικό "boy". Συμφωνώ όμως με τον Πίτερ Μπίεν ότι δεν μπορείς να περιορίσεις την ποίηση του Καβάφη σε ένα ειδικό κοινό. Αλλωστε, αν η ποίησή του δεν είναι για όλους, ποιος ο λόγος να ασχοληθείς μαζί της;».

Τα τελευταία χρόνια η αγγλοσαξονική κριτική τοποθετεί την ομοφυλοφιλία του Καβάφη στο επίκεντρο των καβαφικών σπουδών. Συμμερίζεστε την κεντρική θέση της στην ερμηνεία της ποίησής του;

«Εκτιμώ ότι πρέπει να δούμε τον Καβάφη πέρα από το ζήτημα της σεξουαλικότητας. Εκείνο που τον ενδιαφέρει, πιστεύω, είναι η σχέση μας με τον χρόνο. Ακόμη και όταν μιλάει για την επιθυμία, πρόκειται για την ανάμνηση μιας επιθυμίας. Υπάρχει στην Αμερική η τάση να διακρίνεται ο Καβάφης σε δύο ποιητές: στον ιστορικό και στον ομοφυλόφιλο. Τρομερό λάθος, κατά την άποψή μου, διότι αυτό για το οποίο πραγματικά μιλάει ο Καβάφης είναι η σχέση μας με το παρελθόν, το ιστορικό παρελθόν, το οποίο είναι επίσης το παρελθόν της επιθυμίας μας. Γράφει για το πώς αυτό που είσαι τώρα έχει δρομολογηθεί από αποφάσεις που πήρες στο παρελθόν, είτε είσαι ένα άτομο μεμονωμένο είτε είσαι μια χώρα. Αυτή είναι η ενοποιητική δύναμη του Καβάφη. Δεν αρνούμαι τη σημασία της ομοφυλοφιλικής επιθυμίας στην ποίησή του, όμως ο Καβάφης δεν γράφει γκέι λογοτεχνία. Αν εστιάσουμε αποκλειστικά στην ομοφυλοφιλία του, περιθωριοποιούμε την υπόλοιπη ποίησή του. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε τον Καβάφη με μια θεωρία που να συνυπολογίζει τα πάντα».

Μεγάλο μέρος από τη γοητεία της καβαφικής ποίησης βρίσκεται στο ότι αποτελεί μια φωνή του περιθωρίου, της περιφέρειας του ελληνικού κόσμου, μια φωνή της κλειστής κάμαρας. Στις ημέρες μας, που το Διαδίκτυο έχει καταργήσει τις αποστάσεις μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, που η κλειστή κάμαρα δεν είναι μοναχική, ατονεί η σαγήνη του Καβάφη;

«Το ότι ο Καβάφης τοποθετεί τον εαυτό του στο περιθώριο αποτελεί, θεωρώ, ένα είδος μεταφοράς για τον τρόπο με τον οποίο συμμετέχουμε όλοι στον κόσμο, για το πόσο ξένοι αισθανόμαστε κάποια στιγμή με το περιβάλλον μας όλοι μας, ακόμη περισσότερο σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που όλοι τείνουν να μοιράζονται και να κοινοποιούν τα πάντα, που όλοι θέλουν να βρίσκονται στο επίκεντρο. Μια μεταφορά η οποία λειτουργεί ως εξαιρετικά ενδιαφέρουσα υπόμνηση ειδικά στις μέρες μας, γιατί κάποια στιγμή θα κλείσεις τον υπολογιστή και το κινητό σου και θα μείνεις μόνος, και τότε είναι που χρειάζεσαι τον Καβάφη, για να σου περιγράψει πώς είναι να βρίσκεσαι στην άκρη, παράμερα. Διότι όλοι βρισκόμαστε εκτός κέντρου, όλοι είμαστε μόνοι σε κάποιο επίπεδο, είτε το παραδεχόμαστε είτε όχι. Νομίζω ότι η προσωπικότητα και η φωνή του μονήρους Καβάφη εξακολουθεί να ελκύει αναγνώστες ακριβώς επειδή ήταν ένας άνθρωπος μόνος, όπως είμαστε όλοι, ένας ασήμαντος δημόσιος υπάλληλος σε μια Αλεξάνδρεια με σπουδαίο παρελθόν αλλά χωρίς παρόν, ο οποίος έζησε την ίδια εποχή με τον Εζρα Πάουντ και τη Βιρτζίνια Γουλφ, και, χωρίς να συνδεθεί με κανέναν από τους μεγάλους μοντερνιστές του ευρωπαϊκού πολιτισμού, κατάφερε να αφήσει σημαντικό μοντέρνο ποιητικό έργο».

Επισημάνατε νωρίτερα ότι το σύγχρονο κοινό έχει άγνοια της Ιστορίας. Αν προσθέσουμε και το γεγονός ότι τα πρόσωπα και οι περίοδοι που ενδιαφέρουν τον Καβάφη βρίσκονται συνήθως στο περιθώριο της επίσημης Ιστορίας, πόσο συναφής με την εποχή μας είναι ο ιστορικός Καβάφης;

«Ο Καβάφης αναγνωρίζει τις ειρωνείες της Ιστορίας και ιδιαίτερα τις ειρωνείες της αυτοκρατορίας, πράγματα σημαντικά στον 21ο αιώνα όσο ποτέ πριν. Ζούμε σήμερα μια καβαφική στιγμή της Ιστορίας: παλιές αυτοκρατορίες καταλύονται και νέες αναδύονται: η Ρωσία, η Κίνα. Κάθε φορά που ανοίγω μια εφημερίδα και διαβάζω για την κρίση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, για το πόσο εύθραυστος είναι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, σκέφτομαι τον Καβάφη. Ακριβώς αυτά τα θέματα ενδιέφεραν τον Αλεξανδρινό: οι πολιτισμοί που γεννιούνται και χάνονται. Τα ιστορικά ποιήματά του μιλούν για την ακμή και την παρακμή των πολιτισμών, καταστάσεις πραγματικές που συμβαίνουν πάντοτε, γι' αυτό και η ποίηση του Καβάφη αναφέρεται σε κάθε εποχή».

Ετοιμάζοντας αυτό το αφιέρωμα, διαπιστώσαμε ότι σπανίζουν πλέον εκτός Ελλάδας οι μελετητές που ασχολούνται συστηματικά με το έργο του Καβάφη. Συμμερίζεστε αυτή τη διαπίστωση και, αν ναι, ποια ερμηνεία δίνετε;

«Ισχύει αυτό. Η αγγλόφωνη πανεπιστημιακή κριτική για τον Καβάφη φαίνεται ανεξήγητα περιορισμένη, αν τη συγκρίνουμε με τη βιβλιογραφία για άλλους σημαντικούς ευρωπαίους ποιητές της εποχής του, τον Λεοπάρντι για παράδειγμα. Αυτό οφείλεται στη γλώσσα. Αν ο Καβάφης είχε γράψει στα γαλλικά, η εξέλιξή του στην Αμερική θα ήταν διαφορετική. Εγραψε όμως στα ελληνικά, μια γλώσσα που στις ΗΠΑ κατέχουν μόνο όσοι έχουν ελληνική καταγωγή ή ορισμένοι που έχουν ερωτευθεί την Ελλάδα, όπως εγώ. Πράγματι, διεθνώς ο Καβάφης δεν έχει σχολιαστεί όσο θα έπρεπε, γεγονός που έχει και τις θετικές πλευρές του: ο μελετητής που θα καταπιαστεί μαζί του δεν έχει να αναμετρηθεί με βιβλιογραφία αιώνων και υπάρχουν πολλά θέματα ανοιχτά προς διερεύνηση».

Ποιες περιοχές της καβαφικής γραφής διαπιστώσατε μεταφράζοντας ότι παραμένουν ανεξερεύνητες;

«Ο Καβάφης και η φωτογραφία είναι ένα θέμα που αξίζει να μελετηθεί. Η στάση του σώματος στον Καβάφη ένα άλλο: πάντοτε τον απασχολεί στα ποιήματά του το πώς στέκονται τα πρόσωπα και πού, πώς κοιτάζουν. Για τον Αυτοκράτορα Κατακουζηνό - ο οποίος αναφέρεται και στα ποιήματα του Κανόνα και στα Ατελή - μπορεί να γραφεί ολόκληρη διατριβή. Οπως επίσης για τον Καβάφη και το ύστερο Βυζάντιο. Το ίδιο και για τις σχέσεις του Καβάφη με την αγγλική και τη γαλλική ποίηση».

Ας κλείσουμε τη συνέντευξή μας με τον «δικό σας» Καβάφη. Τι κρατάτε από τους στίχους του ως δίδαγμα ζωής και ποιο ποίημά του ξεχωρίζετε;

«"Δώσε προσοχή στο παρελθόν": αυτό είναι το δίδαγμα ζωής. Από τα ποιήματά του είναι δύσκολο να επιλέξω, εκείνο όμως που μου φέρνει πάντοτε δάκρυα στα μάτια είναι το "Απ' τες εννιά". Πάντοτε, όσες φορές κι αν το έχω διαβάσει... "Δώδεκα και μισή. Γρήγορα πέρασεν η ώρα / απ' τες εννιά που άναψα την λάμπα... Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα. / Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια"».