Επιμέλεια: Χάρης Λογοθέτης (aragma.gr, 14/10/2013)
Οι Boya αποφεύγουν τα στενά ρούχα και τα
αντικαθιστούν με ανδρικά πουκάμισα, ποδοσφαιρικές φανέλες ή άλλες φαρδιές
μπλούζες, ενώ, μερικές φορές, φορούν επίδεσμο που κρύβει το στήθος
Αρκετές φοιτήτριες στη Σαουδική Αραβία, αντλώντας έμπνευση από τοπικές, αλλά και αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές, ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους, υιοθετούν ένα ανδρικό στυλ ντυσίματος. Οι ίδιες αυτοαποκαλούνται «buya» (αγόρια).
Της Amélie le Renard*
"Απαγορεύεται κατηγορηματικά να φοράτε χοντρές αλυσίδες, όπου κρέμονται σχέδια αντίθετα με τα χρηστά ήθη, όπως νεκροκεφαλές, ανήθικες εκφράσεις, φωτογραφίες προσώπων, καθώς και σκουλαρίκια σε ασυνήθιστα μέρη του σώματος, όπως το πηγούνι ή το στόμα, το πάνω μέρος των αυτιών, δίπλα στα φρύδια κ.λπ.». Αυτό είναι το μήνυμα του "Γραφείου Ενιαίας Επίβλεψης και Καθοδήγησης", το οποίο βρίσκεται αναρτημένο στους τοίχους του γυναικείου τμήματος της πανεπιστημιούπολης, στο Πανεπιστήμιο Βασιλιάς Σαούντ, στο Ριάντ. Οι απαγορεύσεις αυτές, που παραβιάζονται από πολλές φοιτήτριες, στοχεύουν στις μειοψηφικές μόδες που έχουν εμφανιστεί, ιδιαίτερα τις γκόθικ, τις emo (από την αγγλική λέξη emotional -στυλ που, αρχικά, συνδέθηκε με ένα συγκεκριμένο μουσικό ρεύμα και χαρακτηρίζεται κυρίως από τα σκουρόχρωμα ρούχα και το αντίστοιχο βάψιμο) και τις buya.
Αρκετές φοιτήτριες στη Σαουδική Αραβία, αντλώντας έμπνευση από τοπικές, αλλά και αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές, ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους, υιοθετούν ένα ανδρικό στυλ ντυσίματος. Οι ίδιες αυτοαποκαλούνται «buya» (αγόρια).
Της Amélie le Renard*
"Απαγορεύεται κατηγορηματικά να φοράτε χοντρές αλυσίδες, όπου κρέμονται σχέδια αντίθετα με τα χρηστά ήθη, όπως νεκροκεφαλές, ανήθικες εκφράσεις, φωτογραφίες προσώπων, καθώς και σκουλαρίκια σε ασυνήθιστα μέρη του σώματος, όπως το πηγούνι ή το στόμα, το πάνω μέρος των αυτιών, δίπλα στα φρύδια κ.λπ.». Αυτό είναι το μήνυμα του "Γραφείου Ενιαίας Επίβλεψης και Καθοδήγησης", το οποίο βρίσκεται αναρτημένο στους τοίχους του γυναικείου τμήματος της πανεπιστημιούπολης, στο Πανεπιστήμιο Βασιλιάς Σαούντ, στο Ριάντ. Οι απαγορεύσεις αυτές, που παραβιάζονται από πολλές φοιτήτριες, στοχεύουν στις μειοψηφικές μόδες που έχουν εμφανιστεί, ιδιαίτερα τις γκόθικ, τις emo (από την αγγλική λέξη emotional -στυλ που, αρχικά, συνδέθηκε με ένα συγκεκριμένο μουσικό ρεύμα και χαρακτηρίζεται κυρίως από τα σκουρόχρωμα ρούχα και το αντίστοιχο βάψιμο) και τις buya.
Ο τελευταίος αυτός νεολογισμός προκύπτει από την
αγγλική λέξη boy, στην οποία έχει προστεθεί η αραβική θηλυκή κατάληξη
"a". Σε αρκετές χώρες της αραβικής χερσονήσου έτσι αποκαλούνται όσες
γυναίκες φορούν ρούχα που θεωρούνται ανδρικά, δηλαδή ρούχα που κρύβουν το σχήμα
του γυναικείου σώματος. Αποφεύγουν τα στενά ρούχα και τα αντικαθιστούν με
ανδρικά πουκάμισα, ποδοσφαιρικές φανέλες ή άλλες φαρδιές μπλούζες, ενώ, μερικές
φορές, φορούν επίδεσμο που κρύβει το στήθος. Μια τέτοια ενδυμασία διαφέρει από
τη λεγόμενη "ισλαμική" απόκρυψη του γυναικείου σώματος, η οποία στόχο
έχει να κρύβει όσα θεωρούνται θηλυκά σωματικά χαρακτηριστικά, χωρίς, όμως, να
προκαλεί αμφιβολία σχετικά με το φύλο.
Όσες αυτοπροσδιορίζονται ως buya ή αποκαλούνται έτσι από τους άλλους έχουν, γενικά, κοντά μαλλιά και, μερικές φορές, έχουν σκουλαρίκια στο πάνω μέρος των αυτιών ή στα φρύδια. Ορισμένες φορούν αντρικά αρώματα και κάποιες τις φωνάζουν με αντρικά ονόματα. Τις buya με τις οποίες μίλησα τις φώναζαν με το επίσημο όνομα της ταυτότητάς τους. Στην πορεία της συζήτησης αυτοπροσδιορίζονταν αυθόρμητα ως buya, ταυτότητα γύρω από την οποία έχουν δημιουργηθεί διαδικτυακά φόρουμ, καθώς και σελίδες και ομάδες στο Facebook, οι οποίες τους επιτρέπουν να συναντιούνται και να ανταλλάσσουν εμπειρίες, φωτογραφίες, βίντεο κ.λπ.
Παρότι ο Τύπος και οι τηλεοπτικές συζητήσεις στα κανάλια του Κόλπου ορισμένες φορές περιγράφουν το φαινόμενο με τον όρο "αρσενικοποίηση" (istirjal), που παραπέμπει στην παθολογία, και το συνδέουν με "συναισθηματικές σχέσεις ανάμεσα σε κοπέλες", οι νέες της Σαουδικής Αραβίας το περιγράφουν συνήθως ως "στυλ".
Όταν ξεκίνησα να συζητώ γύρω από το θέμα με φοιτήτριες, είτε ήταν buya είτε όχι, αρκετές ανέφεραν την αμερικανική τηλεοπτική σειρά The L Word, η οποία είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο (και με αραβικούς υπότιτλους). Η σειρά αυτή άρχισε να μεταδίδεται το 2004 και διηγείται τις καθημερινές περιπέτειες μιας ομάδας λεσβιών στο Λος Άντζελες. Πολλές νέες στη Σαουδική Αραβία αναφέρονται στο πάθος που έχουν οι φίλες τους για μια ηρωίδα της σειράς: τη Shane McCutcheon, η οποία συχνά περιγράφεται ως αγοροκόριτσο, με τα ατημέλητα μαλλιά της, και έχει γίνει πρότυπο.
Ωστόσο, παρά τις επανειλημμένες αυτές αναφορές, το στυλ buya δεν περιορίζεται απλώς στην εισαγωγή πρακτικών που προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Χαρακτήρες που παραβιάζουν τα κυρίαρχα πρότυπα φύλου έχουν δημιουργηθεί και συναντώνται σε ολόκληρη την αραβική χερσόνησο. Έτσι, στην κουβεϊτιανή σειρά Adil Ruh, η οποία μεταδόθηκε πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του ραμαζανιού του 2005 (δηλαδή λίγο μετά την έναρξη της σειράς The L Word), η κωμική ηθοποιός Σουγιούν Αλ Χαΐρι ενσαρκώνει μια ηρωίδα buya. Η σειρά, που είναι δημοφιλής ανάμεσα στις νέες της Σαουδικής Αραβίας, παρουσιάζει την καθημερινότητα μιας ευκατάστατης κουβεϊτιανής οικογένειας, της οποίας ένα από τα ενήλικα παιδιά είναι buya.
Πολλές buya δηλώνουν ότι αυτές οι πολιτιστικές επιρροές τις έχουν σημαδέψει, όχι μόνο επειδή τις έχουν παρακολουθήσει ξανά και ξανά, αλλά και γιατί οι σειρές αυτές υπήρξαν το σημείο αφετηρίας για διάφορα φόρουμ στο Διαδίκτυο. Στο πλαίσιο των συζητήσεών μας, αρκετές στηρίζουν τον αυτοπροσδιορισμό τους ως buya στο γεγονός ότι θα ήθελαν να είναι άνδρες, ιδιαίτερα για να μπορούν να έχουν ελευθερία μετακινήσεων ["Θέλω να οδηγώ, να μην φοράω πια την abaya (την ισλαμική ενδυμασία), να αναπνεύσω"], επειδή έχουν βαρεθεί να πρέπει να δίνουν λογαριασμό στους γονείς τους για το πού πηγαίνουν ή να ζητούν άδεια για να βγουν ["Οι γονείς λένε συνέχεια: "Είσαι κοπέλα! Πού θα πας; Πότε θα γυρίσεις;" κ.λπ."]. Ορισμένες αρνούνται να φορέσουν μαντήλα στα μαλλιά στους μεικτούς δημόσιους χώρους1 και διαμαρτύρονται επειδή πρέπει να φορούν την abaya, η οποία τις κατατάσσει αμέσως στο γυναικείο φύλο, ενώ, χωρίς τη συγκεκριμένη ενδυμασία, θα μπορούσαν να σπείρουν αμφιβολίες, δηλαδή να θεωρηθούν αγόρια.
Μία από τις νέες αυτές λυπάται που οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία έχουν πειστεί ότι δεν διαθέτουν φυσική δύναμη και ότι έχουν ανάγκη τη βοήθεια των ανδρών της οικογένειάς τους.
Ορισμένες δηλώνουν ότι δεν διστάζουν να τσακώνονται βίαια και, μερικές φορές, γίνονται καβγάδες μεταξύ φοιτητριών στην πανεπιστημιούπολη. Κάποιες υποστηρίζουν ότι ήταν "καταπιεσμένα αγόρια" από την παιδική τους ηλικία, ενώ άλλες δηλώνουν ότι έγιναν buya αρκετά χρόνια πριν, συχνά από το λύκειο ή από την είσοδο στο πανεπιστήμιο. Οι απόψεις τους που αναφέρονται εδώ αποτυπώνουν όχι τους λόγους για τους οποίους υιοθέτησαν μια τέτοια εμφάνιση, αλλά περισσότερο τον τρόπο με τον οποίον τη δικαιολογούν εκ των υστέρων. Έτσι το "στυλ" συνοδεύεται συχνά από την αμφισβήτηση του κυρίαρχου θηλυκού προτύπου, κάτι που δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι πρόκειται για συγκεκριμένη στρατηγική εκ μέρους των νέων γυναικών που το υιοθετούν.
Εάν μια ηρωίδα τηλεοπτικής σειράς, όπως η Shane στο The L World, αναγνωρίζεται ταυτόχρονα και ως "αγοροκόριτσο" και ως "λεσβία", η σύνδεση αυτή μεταξύ αυτοπροσδιορισμού και σεξουαλικού προσανατολισμού δεν είναι, βέβαια, αναπόφευκτη. Επιπλέον στη Σαουδική Αραβία η διατήρηση ερωτικών ή σεξουαλικών σχέσεων με ανθρώπους του ίδιου φύλου δεν θεωρείται κατ' ανάγκην θεμέλιο της ατομικής ταυτότητας που θα πρέπει να δηλωθεί δημόσια (για τους άνδρες κάτι τέτοιο μπορεί να τιμωρηθεί αυστηρότατα). Οι περισσότερες buya με τις οποίες συζήτησα εκμυστηρεύτηκαν ότι είχαν σχέσεις με άλλες κοπέλες, αλλά κανείς δεν το γνώριζε πέρα από τις καλύτερές τους φίλες.
Αυτό μου εξήγησε και η Σούζαν, 19 ετών: "Οι γονείς μου ξέρουν ότι είμαι
buya και μου δημιουργούν προβλήματα. Τους λέω ότι είμαι φυσιολογική, ότι το
εσωτερικό μου συμβαδίζει με την εξωτερική μου εμφάνιση. Η μητέρα μου γνωρίζει
για την εμφάνισή μου, αλλά δεν ξέρει ότι είμαι lesbian. Λέει ότι προσποιούμαι,
ότι παίζω, και εγώ της απαντάω ότι, εάν έκανα την κοπέλα, τότε θα έπαιζα".
Οι φοιτήτριες, είτε είναι buya είτε όχι, χρησιμοποιούν διαφορετικές λέξεις για να περιγράψουν τις πρακτικές και τις σχέσεις τους, όπως αποδεικνύει μια συζήτηση με παρέα φοιτητριών.
Σάικα: "Θεωρώ ότι είναι προσωπική ελευθερία, κάνω παρέα με όλους. Δεν έχω σχέσεις ούτε με αγόρια ούτε με κοπέλες". Μπαντρίγια: "Εγώ είχα σχέσεις με κοπέλες, αλλά τώρα δεν έχω πια. Σταμάτησα γιατί απαγορεύεται από το ισλάμ". Νούρα: "Εγώ έβγαινα με αγόρια, μετά με κοπέλες, μετά πάλι με αγόρια". Μπαντρίγια: "Αυτά που σου λέμε εδώ δεν τα ξέρει κανείς. Αλλιώς θα είχαμε προβλήματα". Σάικα: "Στην πραγματικότητα, όμως, πολύ λίγες νέες δεν θέλουν ούτε κοπέλες ούτε αγόρια, είναι straight, μπορούν να νιώθουν καλά χωρίς ερωτική σχέση". Νούρα: "Λυπάμαι, Σάικα, αλλά straight είναι όσες τους αρέσουν τα αγόρια" (γέλια).
Διαπιστώνει κανείς ότι μπορεί να δίνονται διαφορετικές σημασίες στις λέξεις που προέρχονται από τα αγγλικά και ενσωματώνονται στη σαουδαραβική διάλεκτο. Οι κοπέλες που συμμετείχαν στη συζήτηση αυτή γνωρίζουν λίγα αγγλικά. Η Σάικα αυτοπροσδιορίζεται ως straight ("συμβατική", όρος που χρησιμοποιείται γενικά με την έννοια του "ετεροφυλόφιλου"), επειδή δηλώνει ότι δεν διατηρεί παράνομες ερωτικές σχέσεις, ούτε με αγόρια ούτε με κοπέλες, και δεν νιώθει τέτοια ανάγκη. Χρησιμοποιεί τη λέξη με μια έννοια που ταιριάζει στις σαουδαραβικές συνθήκες, όπου οι σχέσεις εκτός γάμου είναι εξ ορισμού απαγορευμένες. Η Νούρα χρησιμοποιεί τον όρο σύμφωνα με ένα διαφορετικό κανονιστικό πλαίσιο για να κατατάξει τον σεξουαλικό προσανατολισμό.
Αυτό το λεξιλόγιο με τη μορφή διαλέκτου, το οποίο προέρχεται, σε μεγάλο βαθμό, από τα αγγλικά, χρησιμοποιείται μόνο από τη νέα γενιά. Έχοντας υπόψη το γεγονός αυτό, λίγο αργότερα στη συζήτηση, η Νούρα και η Μπαντρίγια μου εξηγούν ότι χρησιμοποιούν, επίσης, μια παλιά, ξεπερασμένη λέξη της τοπικής διαλέκτου, η οποία, κατά κυριολεξία, σημαίνει, "η φίλη" (khawiyya), για να περιγράψουν μια πολύ στενή προσωπική σχέση. Σύμφωνα με κάποια άλλη κοπέλα που συμμετείχε στην έρευνα, το φαινόμενο εγγράφεται στη συνέχεια παλαιών μορφών σχέσεων μεταξύ γυναικών, οι οποίες προχωρούσαν πέρα από τη φιλία -μιλά για τη γενιά της γιαγιάς της.
Στην πανεπιστημιούπολη κάποιες φοιτήτριες κάνουν βόλτα με πιασμένα τα χέρια ή αγκαλιασμένες. Σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποίησαν οι κοπέλες που ρωτήθηκαν, η μία είναι buya -κοντά μαλλιά, φαρδύ πουλόβερ, αντρικό μοντέλο αθλητικών παπουτσιών- και η άλλη "θηλυκή" ή cute ("χαριτωμένη") -μακριά μαλλιά, χτένισμα, εφαρμοστά ρούχα. Η συμπεριφορά τους αποτελεί δημόσια υποδήλωση των συναισθηματικών, ερωτικών ή σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ νέων γυναικών, οι οποίες συνήθως αποτελούν αντικείμενο στιγματισμού και αποκρύβονται. Σε ορισμένες καταστάσεις, κάποιες κοπέλες, αλλά όχι απαραίτητα όλες, αυτοπροσδιορίζονται ως lesbian.
Σε πολλές κοινωνίες η δεκαετία του 2000 σημαδεύτηκε από την αυξανόμενη δημοσιότητα των διεκδικήσεων λεσβιών, ομοφυλοφίλων, αμφισεξουαλικών και τρανσεξουαλικών (ΛΟΑΤ) και, ταυτόχρονα, από τη ριζοσπαστικοποίηση των αντι-ομοφυλοφιλικών δηλώσεων και ενεργειών, συχνά στο όνομα της υπεράσπισης κάποιας δήθεν "αυθεντικότητας", πολιτιστικής ή θρησκευτικής, απέναντι στις "δυτικές επιρροές". Η υπόθεση του Queen Boat -γύρω στους πενήντα άνδρες είχαν συλληφθεί σε γκέι μπαρ στο Κάιρο και, στη συνέχεια, πέρασαν από δίκη το 2001- έχει μείνει στα χρονικά. Για παράδειγμα η ρητορική της αυθεντικότητας που απειλείται, σε συνδυασμό με τη ρητορική της καταγγελίας της "(σεξουαλικής) παρέκκλισης" (shudhudh) και της "διαταραχής (φύλου)" (tashabbuh), που στηρίζεται σε αναφορές στο ισλάμ, χρησιμοποιήθηκε για τις buya στην εκπομπή του ιεροκήρυκα Ναμπίλ Αλ Αουντί, "Μία ώρα ειλικρίνειας", στο κουβεϊτιανό τηλεοπτικό κανάλι Αλ Ραΐ. Πρόκειται, πάντως, για μία μόνο από τις πιθανές προσεγγίσεις που συναντά κανείς στις εκπομπές τηλεοπτικών σταθμών σε Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Κουβέιτ.
Στη Σαουδική Αραβία, όπου δεν υπάρχουν δημόσιες διεκδικήσεις για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤ, οι σπάνιες αναφορές γύρω από τις "γυναίκες που αρσενικοποιούνται" ή τις "συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ νέων γυναικών" στον Τύπο υιοθετούν, συνήθως, μια άλλη ρητορική, η οποία συναντάται και πέρα από τα σύνορα της χώρας: τη ρητορική της ψυχοπαθολογίας. Πρόκειται για τη ρητορική που υιοθετούν και ορισμένες γυναίκες ιεροκήρυκες, όταν οργανώνουν συζητήσεις για την "αρσενικοποίηση" στις πανεπιστημιουπόλεις. "Να είσαι περήφανη που είσαι γυναίκα: συγγνώμη, αλλά η αρσενικοποίηση δεν είναι για σένα. Ορθωνόμαστε απέναντι σε ό,τι αλλοιώνει τη γυναικεία φύση σου", μπορούσε κανείς να διαβάσει σε αφίσα που γνωστοποιούσε τη διεξαγωγή τέτοιας συζήτησης το 2008. Εξάλλου πολλές γυναίκες ιεροκήρυκες συνεργάζονται στενά με γυναίκες ψυχολόγους και με ειδικούς στην "εκπαίδευση των νέων κοριτσιών".
Οι κοπέλες που συμμετείχαν στην έρευνα και δεν ήταν buya αναπαρήγαγαν, ορισμένες φορές, τη συγκεκριμένη ρητορική κάνοντας λόγο για "ψυχολογικό πρόβλημα", για "έλλειψη στοργής" ή για "διάλυση της οικογένειας". Συνήθως, όμως, επέμεναν στο γεγονός ότι πολλές από τις κοπέλες που υιοθετούν το στυλ buya το κάνουν λόγω της "μόδας". Μολονότι ορισμένες φοιτήτριες χαρακτήρισαν τις buya με πολύ σκληρές εκφράσεις ("βρωμιάρες", "χυδαίες", "ανώμαλες"), το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αυτοπροσδιορισμός, σε κάποιο βαθμό, θεωρείται της μόδας και γίνεται αποδεκτός από τόσες νέες στη Σαουδική Αραβία συμβάλλει στην αποφυγή του απόλυτου στιγματισμού, παρά το ανατρεπτικό του περιεχόμενο.
Αντίθετα, η κατάσταση αυτή ευνοεί την ευρύτερη εξάπλωση του αυτοπροσδιορισμού buya σε μια πανεπιστημιούπολη όπου οι δημόσιες παραβιάσεις του κανονισμού είναι αρκετά νομιμοποιημένες, αν και μέσα σε κάποια όρια. Το ανατρεπτικό αυτό πρότυπο μπορεί, εν μέρει, να υιοθετείται από φοιτήτριες που δεν διεκδικούν κατ' ανάγκην τον χαρακτηρισμό της buya ή για τις οποίες κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται άλλες πρακτικές παραβίασης των κυρίαρχων προτύπων φύλου και σεξουαλικότητας. Η διάσταση αυτή αναδεικνύει μια διφορούμενη κατάσταση μεταξύ αντίδρασης στα κυρίαρχα πρότυπα φύλου και αυτοκαταστροφικών πρακτικών. Διφορούμενη κατάσταση που βιώνουν, άλλωστε, στη Σαουδική Αραβία και πολλές άλλες νέες πέρα από τις buya.
1 Στη Σαουδική Αραβία οι γυναίκες δεν έχουν νομική υποχρέωση να φορούν μαντήλα, αλλά οι κρατικοί θρησκευτικοί θεσμοί έχουν εκδώσει φετβά προς μια τέτοια κατεύθυνση. Στους μεικτούς δημόσιους χώρους αυτό μεταφράζεται σε διαταγές της Επιτροπής για την Προώθηση της Αρετής και την Καταπολέμηση της Ανηθικότητας (ένα είδος θρησκευτικής αστυνομίας) προς τις γυναίκες που δεν φορούν καθόλου μαντήλα ή που δεν τη φορούν "σωστά".
* Η Amélie le Renard είναι κοινωνιολόγος. Συγγραφέας του "Femmes et espaces publics en Arabie Saoudite", Dalloz, Παρίσι, 2011. Συμμετείχε στη συγγραφή του βιβλίου "Jeunesses arabes. Du Maroc au Yémen, loisirs, culture et politique", (διευθ.) Laurent Bonnefoy και Myriam Catusse (La Découverte, Παρίσι, Σεπτέμβριος 2013). Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου.
Όσες αυτοπροσδιορίζονται ως buya ή αποκαλούνται έτσι από τους άλλους έχουν, γενικά, κοντά μαλλιά και, μερικές φορές, έχουν σκουλαρίκια στο πάνω μέρος των αυτιών ή στα φρύδια. Ορισμένες φορούν αντρικά αρώματα και κάποιες τις φωνάζουν με αντρικά ονόματα. Τις buya με τις οποίες μίλησα τις φώναζαν με το επίσημο όνομα της ταυτότητάς τους. Στην πορεία της συζήτησης αυτοπροσδιορίζονταν αυθόρμητα ως buya, ταυτότητα γύρω από την οποία έχουν δημιουργηθεί διαδικτυακά φόρουμ, καθώς και σελίδες και ομάδες στο Facebook, οι οποίες τους επιτρέπουν να συναντιούνται και να ανταλλάσσουν εμπειρίες, φωτογραφίες, βίντεο κ.λπ.
Παρότι ο Τύπος και οι τηλεοπτικές συζητήσεις στα κανάλια του Κόλπου ορισμένες φορές περιγράφουν το φαινόμενο με τον όρο "αρσενικοποίηση" (istirjal), που παραπέμπει στην παθολογία, και το συνδέουν με "συναισθηματικές σχέσεις ανάμεσα σε κοπέλες", οι νέες της Σαουδικής Αραβίας το περιγράφουν συνήθως ως "στυλ".
Όταν ξεκίνησα να συζητώ γύρω από το θέμα με φοιτήτριες, είτε ήταν buya είτε όχι, αρκετές ανέφεραν την αμερικανική τηλεοπτική σειρά The L Word, η οποία είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο (και με αραβικούς υπότιτλους). Η σειρά αυτή άρχισε να μεταδίδεται το 2004 και διηγείται τις καθημερινές περιπέτειες μιας ομάδας λεσβιών στο Λος Άντζελες. Πολλές νέες στη Σαουδική Αραβία αναφέρονται στο πάθος που έχουν οι φίλες τους για μια ηρωίδα της σειράς: τη Shane McCutcheon, η οποία συχνά περιγράφεται ως αγοροκόριτσο, με τα ατημέλητα μαλλιά της, και έχει γίνει πρότυπο.
Ωστόσο, παρά τις επανειλημμένες αυτές αναφορές, το στυλ buya δεν περιορίζεται απλώς στην εισαγωγή πρακτικών που προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Χαρακτήρες που παραβιάζουν τα κυρίαρχα πρότυπα φύλου έχουν δημιουργηθεί και συναντώνται σε ολόκληρη την αραβική χερσόνησο. Έτσι, στην κουβεϊτιανή σειρά Adil Ruh, η οποία μεταδόθηκε πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του ραμαζανιού του 2005 (δηλαδή λίγο μετά την έναρξη της σειράς The L Word), η κωμική ηθοποιός Σουγιούν Αλ Χαΐρι ενσαρκώνει μια ηρωίδα buya. Η σειρά, που είναι δημοφιλής ανάμεσα στις νέες της Σαουδικής Αραβίας, παρουσιάζει την καθημερινότητα μιας ευκατάστατης κουβεϊτιανής οικογένειας, της οποίας ένα από τα ενήλικα παιδιά είναι buya.
Πολλές buya δηλώνουν ότι αυτές οι πολιτιστικές επιρροές τις έχουν σημαδέψει, όχι μόνο επειδή τις έχουν παρακολουθήσει ξανά και ξανά, αλλά και γιατί οι σειρές αυτές υπήρξαν το σημείο αφετηρίας για διάφορα φόρουμ στο Διαδίκτυο. Στο πλαίσιο των συζητήσεών μας, αρκετές στηρίζουν τον αυτοπροσδιορισμό τους ως buya στο γεγονός ότι θα ήθελαν να είναι άνδρες, ιδιαίτερα για να μπορούν να έχουν ελευθερία μετακινήσεων ["Θέλω να οδηγώ, να μην φοράω πια την abaya (την ισλαμική ενδυμασία), να αναπνεύσω"], επειδή έχουν βαρεθεί να πρέπει να δίνουν λογαριασμό στους γονείς τους για το πού πηγαίνουν ή να ζητούν άδεια για να βγουν ["Οι γονείς λένε συνέχεια: "Είσαι κοπέλα! Πού θα πας; Πότε θα γυρίσεις;" κ.λπ."]. Ορισμένες αρνούνται να φορέσουν μαντήλα στα μαλλιά στους μεικτούς δημόσιους χώρους1 και διαμαρτύρονται επειδή πρέπει να φορούν την abaya, η οποία τις κατατάσσει αμέσως στο γυναικείο φύλο, ενώ, χωρίς τη συγκεκριμένη ενδυμασία, θα μπορούσαν να σπείρουν αμφιβολίες, δηλαδή να θεωρηθούν αγόρια.
Μία από τις νέες αυτές λυπάται που οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία έχουν πειστεί ότι δεν διαθέτουν φυσική δύναμη και ότι έχουν ανάγκη τη βοήθεια των ανδρών της οικογένειάς τους.
Ορισμένες δηλώνουν ότι δεν διστάζουν να τσακώνονται βίαια και, μερικές φορές, γίνονται καβγάδες μεταξύ φοιτητριών στην πανεπιστημιούπολη. Κάποιες υποστηρίζουν ότι ήταν "καταπιεσμένα αγόρια" από την παιδική τους ηλικία, ενώ άλλες δηλώνουν ότι έγιναν buya αρκετά χρόνια πριν, συχνά από το λύκειο ή από την είσοδο στο πανεπιστήμιο. Οι απόψεις τους που αναφέρονται εδώ αποτυπώνουν όχι τους λόγους για τους οποίους υιοθέτησαν μια τέτοια εμφάνιση, αλλά περισσότερο τον τρόπο με τον οποίον τη δικαιολογούν εκ των υστέρων. Έτσι το "στυλ" συνοδεύεται συχνά από την αμφισβήτηση του κυρίαρχου θηλυκού προτύπου, κάτι που δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι πρόκειται για συγκεκριμένη στρατηγική εκ μέρους των νέων γυναικών που το υιοθετούν.
Εάν μια ηρωίδα τηλεοπτικής σειράς, όπως η Shane στο The L World, αναγνωρίζεται ταυτόχρονα και ως "αγοροκόριτσο" και ως "λεσβία", η σύνδεση αυτή μεταξύ αυτοπροσδιορισμού και σεξουαλικού προσανατολισμού δεν είναι, βέβαια, αναπόφευκτη. Επιπλέον στη Σαουδική Αραβία η διατήρηση ερωτικών ή σεξουαλικών σχέσεων με ανθρώπους του ίδιου φύλου δεν θεωρείται κατ' ανάγκην θεμέλιο της ατομικής ταυτότητας που θα πρέπει να δηλωθεί δημόσια (για τους άνδρες κάτι τέτοιο μπορεί να τιμωρηθεί αυστηρότατα). Οι περισσότερες buya με τις οποίες συζήτησα εκμυστηρεύτηκαν ότι είχαν σχέσεις με άλλες κοπέλες, αλλά κανείς δεν το γνώριζε πέρα από τις καλύτερές τους φίλες.
Οι φοιτήτριες, είτε είναι buya είτε όχι, χρησιμοποιούν διαφορετικές λέξεις για να περιγράψουν τις πρακτικές και τις σχέσεις τους, όπως αποδεικνύει μια συζήτηση με παρέα φοιτητριών.
Σάικα: "Θεωρώ ότι είναι προσωπική ελευθερία, κάνω παρέα με όλους. Δεν έχω σχέσεις ούτε με αγόρια ούτε με κοπέλες". Μπαντρίγια: "Εγώ είχα σχέσεις με κοπέλες, αλλά τώρα δεν έχω πια. Σταμάτησα γιατί απαγορεύεται από το ισλάμ". Νούρα: "Εγώ έβγαινα με αγόρια, μετά με κοπέλες, μετά πάλι με αγόρια". Μπαντρίγια: "Αυτά που σου λέμε εδώ δεν τα ξέρει κανείς. Αλλιώς θα είχαμε προβλήματα". Σάικα: "Στην πραγματικότητα, όμως, πολύ λίγες νέες δεν θέλουν ούτε κοπέλες ούτε αγόρια, είναι straight, μπορούν να νιώθουν καλά χωρίς ερωτική σχέση". Νούρα: "Λυπάμαι, Σάικα, αλλά straight είναι όσες τους αρέσουν τα αγόρια" (γέλια).
Διαπιστώνει κανείς ότι μπορεί να δίνονται διαφορετικές σημασίες στις λέξεις που προέρχονται από τα αγγλικά και ενσωματώνονται στη σαουδαραβική διάλεκτο. Οι κοπέλες που συμμετείχαν στη συζήτηση αυτή γνωρίζουν λίγα αγγλικά. Η Σάικα αυτοπροσδιορίζεται ως straight ("συμβατική", όρος που χρησιμοποιείται γενικά με την έννοια του "ετεροφυλόφιλου"), επειδή δηλώνει ότι δεν διατηρεί παράνομες ερωτικές σχέσεις, ούτε με αγόρια ούτε με κοπέλες, και δεν νιώθει τέτοια ανάγκη. Χρησιμοποιεί τη λέξη με μια έννοια που ταιριάζει στις σαουδαραβικές συνθήκες, όπου οι σχέσεις εκτός γάμου είναι εξ ορισμού απαγορευμένες. Η Νούρα χρησιμοποιεί τον όρο σύμφωνα με ένα διαφορετικό κανονιστικό πλαίσιο για να κατατάξει τον σεξουαλικό προσανατολισμό.
Αυτό το λεξιλόγιο με τη μορφή διαλέκτου, το οποίο προέρχεται, σε μεγάλο βαθμό, από τα αγγλικά, χρησιμοποιείται μόνο από τη νέα γενιά. Έχοντας υπόψη το γεγονός αυτό, λίγο αργότερα στη συζήτηση, η Νούρα και η Μπαντρίγια μου εξηγούν ότι χρησιμοποιούν, επίσης, μια παλιά, ξεπερασμένη λέξη της τοπικής διαλέκτου, η οποία, κατά κυριολεξία, σημαίνει, "η φίλη" (khawiyya), για να περιγράψουν μια πολύ στενή προσωπική σχέση. Σύμφωνα με κάποια άλλη κοπέλα που συμμετείχε στην έρευνα, το φαινόμενο εγγράφεται στη συνέχεια παλαιών μορφών σχέσεων μεταξύ γυναικών, οι οποίες προχωρούσαν πέρα από τη φιλία -μιλά για τη γενιά της γιαγιάς της.
Στην πανεπιστημιούπολη κάποιες φοιτήτριες κάνουν βόλτα με πιασμένα τα χέρια ή αγκαλιασμένες. Σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποίησαν οι κοπέλες που ρωτήθηκαν, η μία είναι buya -κοντά μαλλιά, φαρδύ πουλόβερ, αντρικό μοντέλο αθλητικών παπουτσιών- και η άλλη "θηλυκή" ή cute ("χαριτωμένη") -μακριά μαλλιά, χτένισμα, εφαρμοστά ρούχα. Η συμπεριφορά τους αποτελεί δημόσια υποδήλωση των συναισθηματικών, ερωτικών ή σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ νέων γυναικών, οι οποίες συνήθως αποτελούν αντικείμενο στιγματισμού και αποκρύβονται. Σε ορισμένες καταστάσεις, κάποιες κοπέλες, αλλά όχι απαραίτητα όλες, αυτοπροσδιορίζονται ως lesbian.
Σε πολλές κοινωνίες η δεκαετία του 2000 σημαδεύτηκε από την αυξανόμενη δημοσιότητα των διεκδικήσεων λεσβιών, ομοφυλοφίλων, αμφισεξουαλικών και τρανσεξουαλικών (ΛΟΑΤ) και, ταυτόχρονα, από τη ριζοσπαστικοποίηση των αντι-ομοφυλοφιλικών δηλώσεων και ενεργειών, συχνά στο όνομα της υπεράσπισης κάποιας δήθεν "αυθεντικότητας", πολιτιστικής ή θρησκευτικής, απέναντι στις "δυτικές επιρροές". Η υπόθεση του Queen Boat -γύρω στους πενήντα άνδρες είχαν συλληφθεί σε γκέι μπαρ στο Κάιρο και, στη συνέχεια, πέρασαν από δίκη το 2001- έχει μείνει στα χρονικά. Για παράδειγμα η ρητορική της αυθεντικότητας που απειλείται, σε συνδυασμό με τη ρητορική της καταγγελίας της "(σεξουαλικής) παρέκκλισης" (shudhudh) και της "διαταραχής (φύλου)" (tashabbuh), που στηρίζεται σε αναφορές στο ισλάμ, χρησιμοποιήθηκε για τις buya στην εκπομπή του ιεροκήρυκα Ναμπίλ Αλ Αουντί, "Μία ώρα ειλικρίνειας", στο κουβεϊτιανό τηλεοπτικό κανάλι Αλ Ραΐ. Πρόκειται, πάντως, για μία μόνο από τις πιθανές προσεγγίσεις που συναντά κανείς στις εκπομπές τηλεοπτικών σταθμών σε Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Κουβέιτ.
Στη Σαουδική Αραβία, όπου δεν υπάρχουν δημόσιες διεκδικήσεις για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤ, οι σπάνιες αναφορές γύρω από τις "γυναίκες που αρσενικοποιούνται" ή τις "συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ νέων γυναικών" στον Τύπο υιοθετούν, συνήθως, μια άλλη ρητορική, η οποία συναντάται και πέρα από τα σύνορα της χώρας: τη ρητορική της ψυχοπαθολογίας. Πρόκειται για τη ρητορική που υιοθετούν και ορισμένες γυναίκες ιεροκήρυκες, όταν οργανώνουν συζητήσεις για την "αρσενικοποίηση" στις πανεπιστημιουπόλεις. "Να είσαι περήφανη που είσαι γυναίκα: συγγνώμη, αλλά η αρσενικοποίηση δεν είναι για σένα. Ορθωνόμαστε απέναντι σε ό,τι αλλοιώνει τη γυναικεία φύση σου", μπορούσε κανείς να διαβάσει σε αφίσα που γνωστοποιούσε τη διεξαγωγή τέτοιας συζήτησης το 2008. Εξάλλου πολλές γυναίκες ιεροκήρυκες συνεργάζονται στενά με γυναίκες ψυχολόγους και με ειδικούς στην "εκπαίδευση των νέων κοριτσιών".
Οι κοπέλες που συμμετείχαν στην έρευνα και δεν ήταν buya αναπαρήγαγαν, ορισμένες φορές, τη συγκεκριμένη ρητορική κάνοντας λόγο για "ψυχολογικό πρόβλημα", για "έλλειψη στοργής" ή για "διάλυση της οικογένειας". Συνήθως, όμως, επέμεναν στο γεγονός ότι πολλές από τις κοπέλες που υιοθετούν το στυλ buya το κάνουν λόγω της "μόδας". Μολονότι ορισμένες φοιτήτριες χαρακτήρισαν τις buya με πολύ σκληρές εκφράσεις ("βρωμιάρες", "χυδαίες", "ανώμαλες"), το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αυτοπροσδιορισμός, σε κάποιο βαθμό, θεωρείται της μόδας και γίνεται αποδεκτός από τόσες νέες στη Σαουδική Αραβία συμβάλλει στην αποφυγή του απόλυτου στιγματισμού, παρά το ανατρεπτικό του περιεχόμενο.
Αντίθετα, η κατάσταση αυτή ευνοεί την ευρύτερη εξάπλωση του αυτοπροσδιορισμού buya σε μια πανεπιστημιούπολη όπου οι δημόσιες παραβιάσεις του κανονισμού είναι αρκετά νομιμοποιημένες, αν και μέσα σε κάποια όρια. Το ανατρεπτικό αυτό πρότυπο μπορεί, εν μέρει, να υιοθετείται από φοιτήτριες που δεν διεκδικούν κατ' ανάγκην τον χαρακτηρισμό της buya ή για τις οποίες κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται άλλες πρακτικές παραβίασης των κυρίαρχων προτύπων φύλου και σεξουαλικότητας. Η διάσταση αυτή αναδεικνύει μια διφορούμενη κατάσταση μεταξύ αντίδρασης στα κυρίαρχα πρότυπα φύλου και αυτοκαταστροφικών πρακτικών. Διφορούμενη κατάσταση που βιώνουν, άλλωστε, στη Σαουδική Αραβία και πολλές άλλες νέες πέρα από τις buya.
1 Στη Σαουδική Αραβία οι γυναίκες δεν έχουν νομική υποχρέωση να φορούν μαντήλα, αλλά οι κρατικοί θρησκευτικοί θεσμοί έχουν εκδώσει φετβά προς μια τέτοια κατεύθυνση. Στους μεικτούς δημόσιους χώρους αυτό μεταφράζεται σε διαταγές της Επιτροπής για την Προώθηση της Αρετής και την Καταπολέμηση της Ανηθικότητας (ένα είδος θρησκευτικής αστυνομίας) προς τις γυναίκες που δεν φορούν καθόλου μαντήλα ή που δεν τη φορούν "σωστά".
* Η Amélie le Renard είναι κοινωνιολόγος. Συγγραφέας του "Femmes et espaces publics en Arabie Saoudite", Dalloz, Παρίσι, 2011. Συμμετείχε στη συγγραφή του βιβλίου "Jeunesses arabes. Du Maroc au Yémen, loisirs, culture et politique", (διευθ.) Laurent Bonnefoy και Myriam Catusse (La Découverte, Παρίσι, Σεπτέμβριος 2013). Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα του βιβλίου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου