ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΓΙΝΑΝ ΠΟΙΗΜΑΤΑ

.
ΕΚΘΕΣΗ
Τα νομίσματα που έγιναν ποιήματα
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γράφει και η αρχαία ελληνική και βυζαντινή ιστορία ξεπηδά μέσα από τα κέρματα της εποχής, σε μία έκθεση που θα εγκαινιασθεί στιςαρχές Δεκεμβρίουστο Νομισματικό Μουσείο
τηs ΜΑΡΙΑΣ ΘΕΡΜΟΥ (ΤΟ ΒΗΜΑ, 23/11/2008)
Ιούλιος 1901. «... Η συνάντηση είχε ορισθεί για να δω τη συλλογή αρχαιοτήτων του μακαρίτη του πατέρα τού Μελά.Ο Μελάς μού έδειξε πρώτα το μέρος των αρχαιοτήτων που είναι προσωπικό του μερίδιο και που διατηρεί στο σπίτι του της οδού Πανεπιστημίου,όπου κατοικεί με τη μητέρα του.Υστερα,με πήρε στο σπίτι του αδελφού του- που είναι το μέγαρο Σλήμαν:η Κα Λ.Μελά ήταν κόρη Σλήμαν- για να δω το υπόλοιπο της συλλογής. Καθώς ο αδελφός του έλειπε από τας Αθήνας, είδα μονάχα όσες αρχαιότητες ήταν τοποθετημένες στις βιτρίνες του καπνιστηρίου.Εκτός από τις αρχαιότητες,είχε πολλές ωραίες ελαιογραφίες και υδατογραφίες.Το Μέγαρο Σλήμαν είναι εξαιρετικό.Οι τοιχογραφίες, τα μωσαϊκά,τα έπιπλα,όλα είναι θαυμάσια...».

Γράφων ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο οποίος στην αρχή ακριβώς του 20ού αιώνα είχε επισκεφθεί με τον αδερφό του την Αθήνα. Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα ο ίδιος «επιστρέφει» στο Μέγαρο Σλήμαν- Νομισματικό Μουσείο σήμερα-, και αυτή τη φορά είναι το δικό του έργο που γίνεται αφορμή για μία έκθεση. Γιατί ο Καβάφης, βαθύς γνώστης της Ιστορίας, χρησιμοποίησε συχνά τα νομίσματα, ειδικά της Ελληνιστικής εποχής, ως πηγή έμπνευσης στο έργο του. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι τέσσερα από τα ποιήματά του αναφέρονται σε συγκεκριμένα νομίσματα, την εικονογραφία και τις επιγραφές των οποίων ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά. Στην έκθεση λοιπόν, που εγκαινιάζεται το πρώτο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου στο Νομισματικό Μουσείο, ποιήματα και νομίσματα συνδυάζονται και διαλέγονται σε μία συνύπαρξη, που μόνον απρόσμενη δεν είναι.

«Αυτός που εις το τετράδραχμο επάνω...».

Η αρχή του ποιήματος του Καβάφη για τον Οροφέρνη, βασιλιά της Καππαδοκίας, επελέγη ως τίτλος της έκθεσης. Ωστόσο«Η επιλογή των ποιημάτων έγινε με γνώμονα τη δυνατότηταπου παρέχουν ώστε να προβληθούν τα νομίσματα των ηγεμόνων ή των ιστορικών γεγονότων»λέει η διευθύντρια του Νομισματικού Μουσείου, αρχαιολόγος κυρίαΔέσποινα Ευγενίδου. Και τα ποιήματα αυτά είναι πολλά καθώς ο ποιητής δραματοποίησε συχνά στο έργο του στιγμές ιστορικών αλλαγών και έντασης φωτίζοντας τα γεγονότα αλλά κυρίως τα πρόσωπα από μία ιδιαίτερη οπτική γωνία. Εξοικειωμένος το δίχως άλλο με τα σύμβολα που αποτυπώνονται στη μικρή επιφάνεια των νομισμάτων, τα χρησιμοποίησε ως εφαλτήριο ή πρόσχημα για τη σύνθεση της δικής του ιστορίας.

«Τα νομίσματα χρησιμοποιούνται ως αντικείμενα- μέσα επικοινωνίας με το παρελθόν.Ειδικά τα ελληνιστικά νομίσματα με τον σαφή συμβολισμό και την αφηγηματικότητα των παραστάσεών τους αναδεικνύουν όχι μόνον πρόσωπα και γεγονότα,γνωστά από την Ιστορία,αλλά αποτυπώνουν και το πολιτικό,κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο κάθε εποχής»λέει η κυρία Ευγενίδου.

Πράγματι είναι εντυπωσιακό πόσα στοιχεία μπορεί να χωρέσουν στον περιορισμένο και συγκεκριμένο χώρο ενός νομίσματος. Για τους μελετητές οι πληροφορίες που παρέχουν είναι εξαιρετικές και πολυδιάστατες: Η απόδοση τιμών μιας πόλης στον ήρωά της. Ενας μικρός ηγεμόνας που εμφανίζεται άπαξ στην Ιστορία χάρη στο νόμισμα που πρόφθασε να κόψει με το όνομά του. Οι πολιτικές αναταράξεις και οι θρησκευτικές αλλαγές. Η μείξη πολιτισμών, ιδεών και γλωσσών. Ακόμη και το βάρος ενός νομίσματος, η προέλευση και η καθαρότητα του υλικού του, οι προσμείξεις του φανερώνουν εποχές ακμής ή κάμψης, νέες κατακτήσεις ή απώλεια πολύτιμων εδαφών.

Με βάση 34 από τα ποιήματα του Καβάφη το Νομισματικό Μουσείο σε συνεργασία με τον καθηγητή κ.Στέφανο Γερουλάνο, ο οποίος έχει μελετήσει τη σχέση του ποιητή με τα νομίσματα του αρχαίου και βυζαντινού κόσμου, και τη νομισματολόγο, καθηγήτρια, κυρία Βάσω Πέννα οργάνωσε μία έκθεση στην οποία παρουσιάζονται 176 νομίσματα, δύο μολυβδόβουλλα και ένα χρυσόβουλλο. Το σύνολο πλαισιώνεται από 18 αρχαία αντικείμενα της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής Αλεξάνδρειας, τα οποία προήλθαν από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αλλά και από κάποια προσωπικά αντικείμενα του ποιητή. Σε μια παλαιά προθήκη του μουσείου τοποθετούνται έτσι σχεδιάσματα του Καβάφη για το οικόσημό του, επιστολόχαρτα και φάκελοι, καθώς και το βιβλίο του Gustave Schluberger με σχέδια βυζαντινών μολυβδόβουλλων, όλα δάνειο του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού. Σε ένα μικρό τραπέζι εξάλλου τα γυαλιά και δύο πίπες του ποιητή προέρχονται από το αρχείο του κ.Μάνου Χαριτάτου. Δεκατέσσερα από τα νομίσματα και το μοναδικό χρυσόβουλλο της έκθεσης ήρθαν από το Μουσείο Ιστορίας της Βιέννης και δύο νομίσματα από το Cabinet des Μ dailles των Παρισίων.

«Κλειδί» της έκθεσης αποτελεί η πρώτη ενότητά της με τίτλο «Νομίσματα», όπου περιλαμβάνονται τέσσερα ποιήματα, στα οποία τα νομίσματα έχουν κυρίαρχη θέση. Ο«Οροφέρνης» εκτός από το δικό του τετράδραχμο πλαισιώνεται και από νομίσματα του παππού του Αντίοχου Γ΄, του πατέρα του Αριαράθη Δ΄ της Καππαδοκίας, αλλά και του προστάτη του Δημητρίου Σωτήρος. Στο ποίημα «Φιλέλλην»κάποιος ηγεμόνας από την Παρθία δίνει οδηγίες για τη χάραξη νομίσματος με το πορτρέτο του, στα ελληνικά βεβαίως. Και η απόδειξη είναι τα νομίσματα πάρθων ηγεμόνων με τις ελληνικές επιγραφές. Νομίσματα βασιλέων της Βακτρίας στα ελληνικά και στα ινδικά (στις δύο όψεις του ιδίου κέρματος) αναφέρονται στο ποίημα «Νομίσματα», ενώ στο «Σκλάβος και Δούλος» με ήρωα έναν σκλάβο, ο οποίος επί βασιλείας Σεπτιμίου Σεβήρου καταμετρά τα κέρματα την ώρα που παράγονται, παρουσιάζονται νομίσματα ακριβώς αυτής της εποχής.

Οι άλλες ενότητες της έκθεσης είναι κατά κύριο λόγο χρονολογικές: Νομίσματα αθηναϊκά αλλά και χρυσοί περσικοί «δαρεικοί» και «σίγλοι» αναφέρονται στην ενότητα «Αρχαίαι Ημέραι». Ιδιαίτερη έμφαση στην ενότητα «Ελλαδικαί Ημέραι» δίνεται στον Δημήτριο Πολιορκητή, ο οποίος όταν νικήθηκε από τον Πύρρο και τον εγκατέλειψαν οι Μακεδόνες έβγαλε τα βασιλικά του ρούχα και έφυγε από το πεδίο της μάχης («..κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός που όταν η παράστασις τελειώσει αλλάζει φορεσιά κι απέρχεται»). Και στην ενότητα «Μικρασιατικαί Ημέραι» παρουσιάζονται νομίσματα των βασιλείων του Πόντου και της Αρμενίας. Η Αλεξάνδρεια Νομίσματα των Πτολεμαίων της Αιγύπτου, των Σελευκιδών της Συρίας καθώς και ρωμαϊκά του 1ου αι. π.Χ. αλλά και αντικείμενα της ίδιας εποχής περιλαμβάνονται στην ενότητα «Αλεξανδριναί Ημέραι» με ποιήματα που αναφέρονται στην αγαπημένη πόλη του ποιητή:«Η δόξα των Πτολεμαίων», «Πρέσβεις από την Αλεξανδρεια», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» κ.ά. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός και ο Μέγας Κωνσταντίνος είναι τα βασικά πρόσωπα της ενότητας «Ιουλιαναί Ημέραι». Οι «Βυζαντιναί Ημέραι» αναφέρονται στους Κομνηνούς, στους Παλαιολόγους, στον οικογενειακό τους περίγυρο, στην παρακμή του Βυζαντίου. Ιδιαίτερη θέση τέλος έχει το ποίημα«Περιμένοντας τους βαρβάρους» , με νομίσματα βαρβαρικών φυλών όπως οι Βησιγότθοι, οι οποίοι είχαν κόψει σόλιδο στο όνομα του αυτοκράτορα Ονωρίου τον 5ο αι. μ.Χ.

Η έκθεση θα παρουσιαστεί στη μεγάλη αίθουσα της βιβλιοθήκης του Σλήμαν με τα εκθέματα σε δώδεκα προθήκες. Να σημειωθεί ότι στην ομάδα εργασίας του μουσείου συμμετείχαν οι νομισματολόγοι κυρίαΓιόρκα Νικολάουκαι κ.Παναγιώτης Τσέλεκας , ενώ χορηγός για την πραγματοποίησή της είναι το Club Ηotel Casino Loutraki. Πρόσωπα και γεγονότα θα ζωντανέψουν μέσα από τους στίχους του Καβάφη, ενώ τα νομίσματα θα αναλάβουν την ατμόσφαιρα της εποχής. Αλλωστε, όπως λέει ο κ. Στέφανος Γερουλάνος, ο Καβάφης είδε την Ιστορία με τα δικά του μάτια επικεντρώνοντας την προσοχή του στον άνθρωπο και στις στιγμές του.

.

ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ
Σαν έξαφνα, ώρα μεσάνυχτ΄, ακουσθεί αόρατος θίασος να περνά με μουσικές εξαίσιες, με φωνές- την τύχη σου που ενδίδει πια, τα έργα σου που απέτυχαν, τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα πλάνες, μη ανωφέλετα θρηνήσεις. Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου· μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς. Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι, πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο, κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ΄ όχι με των δειλών τα παρακάλια και παράπονα, ως τελευταία απόλαυσι τους ήχους, τα εξαίσια όργανα του μυστικού θιάσου, κι αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που χάνεις.