ΦΙΛΟΙ ΣΕ ΕΛΑΦΡΗΝ ΑΠΟΚΛΙΣΗ. Η ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ E.M.FORSTER - K.Π. ΚΑΒΑΦΗ

Αγαπητέ μου Καβάφη Αγαπητέ μου Φόρστερ
Στα ελληνικά η αλληλογραφία των δύο μεγάλων λογοτεχνών

Της Ολγας Σελλα (kathimerini, gr, 31/3/2013)

Σε μια επιστολή με ημερομηνία 23 Ιουνίου 1924 υπάρχει η φράση «είμαι βέβαιος ότι το έργο σας θα έχει ευρωπαϊκή απήχηση στο τέλος». Και λίγα χρόνια αργότερα, ο ίδιος σημείωνε: «Λίγα έκανα για να διαδώσω τη φήμη του. Ηταν μάλλον το καλύτερο πράγμα που έκανα». Οι δύο φράσεις ανήκουν στον Βρετανό συγγραφέα Ε. Μ. Φόρστερ (Ε. Μ. Forster), που στ’ αλήθεια έκανε ό,τι ήταν δυνατόν για να γνωρίσει στο αγγλόφωνο κοινό την ποίηση του Κ. Π. Καβάφη και είχε πιστέψει από πολύ νωρίς στη δύναμη και τη διάρκεια της ποίησής του. Μία έκδοση, που θα κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Ικαρος, δεν έχει μόνο εύστοχο και ποιητικό τίτλο «Φίλοι σε ελαφρήν απόκλιση». Περιλαμβάνει και το σύνολο των επιστολών που αντάλλαξαν οι δύο λογοτέχνες από τις 12 Μαΐου 1917 ώς τις 12 Ιανουαρίου 1932, έναν χρόνο, δηλαδή, πριν από τον θάνατο του Καβάφη.

Και ταυτοχρόνως, αυτή η δημοσιοποίηση περιλαμβάνει το πλαίσιο της λογοτεχνικής κοινότητας στην Ευρώπη και την Αίγυπτο και αποκαλύπτει πτυχές της προσωπικότητας των δύο λογοτεχνών, οι οποίες «αποτελούν μαρτυρία για μια ασύμμετρη σχέση, την οποία χαρακτηρίζει τόσο η φιλική εγκαρδιότητα όσο και η ουδέτερη αποστασιοποίηση», όπως επισημαίνει στην κατατοπιστική εισαγωγή του ο αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Suffolk της Βοστώνης, Peter Jeffreys, ο οποίος ανέλαβε την επίπονη διαδικασία έκδοσης αυτής της αλληλογραφίας. Η οποία έχει τη δική της μακρόχρονη ιστορία, που διήρκεσε περίπου 50 χρόνια μέχρι την ελληνική έκδοση. Η πρώτη ιδέα πηγαίνει πίσω στο 1964 και ανήκε στον νεαρό, τότε, φιλόλογο Γ. Π. Σαββίδη που είχε παρουσιάσει στον Φόρστερ αντίγραφα των επιστολών του, μαζί με τα σχέδια των επιστολών του Καβάφη. Γιατί από την πλευρά των επιστολών του Καβάφη έχουμε μόνο τα σχέδια που βρέθηκαν στο εξαιρετικά τακτοποιημένο και φροντισμένο αρχείο του. Ο Φόρστερ, που υπήρξε δεινός επιστολογράφος (οι επιστολές του που σώθηκαν φτάνουν τις δεκαπέντε χιλιάδες!), δεν ήταν τόσο προσεκτικός. Οι επιστολές που πήρε από τον Κ. Π. Καβάφη δεν βρέθηκαν - «...πιθανότατα κάηκαν σε κάποια από τις μετακομίσεις του Φόρστερ», εικάζει ο Peter Jeffreys.

Η αλληλογραφία δείχνει έναν οξυδερκή και γενναιόδωρο λογοτέχνη, τον Ε. Μ. Φόρστερ, να προσπαθεί από τότε που γνώρισε τον Καβάφη, αλλά και μετά τον θάνατό του, να κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι του για να καταστήσει γνωστό το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή και στους Αγγλοσάξονες αναγνώστες. Μια μεταφραστική διαδικασία που είχε επίσης πολλές περιπέτειες, αφού ο Καβάφης εμπιστευόταν τον φίλο του Γιώργο Βαλασόπουλο για να μεταφράσει τα ποιήματά του (που δημοσιεύονταν, πάντα με τις άοκνες προσπάθειες του Φόρστερ σε λογοτεχνικά περιοδικά). «Μολονότι οι προσπάθειες του Φόρστερ να εκδοθεί στην Αγγλία βιβλίο με την ποίηση του Καβάφη δεν υλοποιήθηκαν όσο ζούσε ο ποιητής, οι σπόροι που μεθοδικά φύτεψε, δημοσιεύοντας τις μεταφράσεις του Γιώργου Βαλασόπουλου σε διάφορα περιοδικά, βλάστησαν με την πρώτη αγγλική μετάφραση του John Mavrogordato, που εκδόθηκε από τον Hogarth Press το 1951», λέει ο Peter Jeffreys.

Σε καμία περίπτωση η έκδοση της αλληλογραφίας δεν απευθύνεται μόνο σε μελετητές του Καβάφη ή απλώς φιλομαθείς φιλολόγους. Αφορά όσους θέλουν να γνωρίσουν πώς η επικοινωνία δι’ αλληλογραφίας μπορούσε να γίνει πολλαπλό μάθημα: διατύπωσης, επιχειρημάτων, έκφρασης συναισθημάτων. Και το σίγουρο είναι ότι μέσα στις σελίδες αυτού του βιβλίου θα συναντηθούμε με πολλές προσωπικότητες της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, όπως τον T. S. Eliot ή τον Νίκο Καζαντζάκη, που συναντήθηκε για λίγο με τον Κ. Π. Καβάφη σ’ ένα σύντομο πέρασμά του από την Αλεξάνδρεια το 1927: «Επρεπε να είχε γεννηθεί στον 15ο αιώνα στη Φλωρεντία, καρδινάλιος, μυστικοσύμβουλος του Πάπα. (...) Ετσι που για πρώτη φορά τον βλέπω απόψε και τον ακούω, νιώθω πόσο σοφά μια τέτοια πολύπλοκη, βαρυφορτωμένη ψυχή της άγιας παρακμής κατόρθωσε να βρει τη φόρμα της -την τέλεια που της ταιριάζει- στην τέχνη και να σωθεί. (...) Ο Καβάφης έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής - σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη», έγραφε αργότερα στο «Ταξιδεύοντας».

Φιλία με «ελαφρήν απόκλιση»

Από αυτήν την περίεργη φιλία με «ελαφρήν απόκλιση», προδημοσιεύουμε σήμερα μερικούς σταθμούς της.

«20 Αυγούστου 1923

Αγαπητέ μου Καβάφη,

Γεμίζετε τον ταχυδρομικό μου σάκο σήμερα το πρωί! Πρώτο και καλύτερο ένα γράμμα από σας τον ίδιον, μετά ένα δοκίμιο του “Δαρείου” από το Nation και τρίτον ένα γράμμα από τον Hogarth Press από το οποίο παραθέτω: “Μπορούμε να δούμε τα ποιήματα του Καβάφη με προοπτική έκδοσης; Τυγχάνει να μην έχουμε προς ώρας τίποτε ανά χείρας, αλλά τα θεωρήσαμε τόσο ενδιαφέροντα ώστε, εάν η ιδέα φαίνεται εφικτή, εμείς, από την πλευρά μας, θα ανταποκρινόμαστε θετικά”. Σε μένα είναι προφανές πως εάν εσείς καταφέρετε να μεταφραστούν τα ποιήματά σας, εγώ μπορώ να τα εκδώσω σε βιβλίο, είτε από τον Hogarth Press είτε από τους Chatto and Windus. Αμφιβάλλω αν θα βγάλετε χρήματα απ’ αυτό -τα ποιήματα δεν πληρώνονται ποτέ σε τούτη την άμουση χώρα-, όμως θα σας διάβαζαν εκείνοι που είναι σε θέση να σας εκτιμήσουν. [...] Εμπρός, Αλεξάνδρεια!

Δικός σας πάντοτε,

E. M. Forster»

Η «σιωπή» του Καβάφη έκανε τον E. M. Forster να του στέλνει γράμματα ανυπομονησίας.

«Σας είμαι θερμώς ευγνώμων για το ενδιαφέρον που δεικνύετε για την ποίησί μου. Και για τους κόπους που λαμβάνετε να την κάμετε γνωστή», απαντούσε τελικά ο Καβάφης στις 11/6/1924. Την 1η Σεπτεμβρίου 1925 ο εκδότης του Hogarth Press πίεζε τον Καβάφη για έκδοση: «...Σας προσφέρουμε δικαιώματα της τάξεως του 10% στην τιμή καταλόγου ή, εάν θα το προτιμούσατε, εν τρίτον σε όποια κέρδη υπάρξουν από την έκδοση, και σε κάθε περίπτωση θα πληρώσουμε προκαταβολικά 10 λίρες την ημέρα της εκδόσεως».

Μια αλληλογραφία που διαμόρφωσε σχέσεις θαυμασμού και εκτίμησης ανάμεσα στους δύο. Του έγραφε ο Forster στις 26/9/1929: «Εδώ είμαι πάλι, σε ένα άλλο κομμάτι χαρτί, μη έχοντας να πω τίποτε εκτός του ότι θαυμάζω το έργο σας περισσότερο από ποτέ, ότι το λάτρεψα που σας είδα και ότι κάνει πολύ κρύο. Φθάνουμε στη Μασσαλία αύριο...».

Και ο Καβάφης απάντησε στις 15 Οκτωβρίου του 1929:

«Αγαπητέ μου Forster,

Η εν πλω επιστολή σας της 26ης Σεπτεμβρίου με έδωσε μεγάλην ευχαρίστησι. Η παραμονή σας εδώ ήταν πολύ σύντομη και χαίρομαι που διαβάζω ότι έχετε σκοπόν να έλθετε πάλιν στην Αλεξάνδρεια. Οι ώρες που ήταν δυνατόν να περάσουμε μαζί ήσαν τόσον λίγες: η φιλία μας απαιτεί περισσότερες. Τουλάχιστον μέσα σε αυτές τις λίγες ώρες είχα τη δυνατότητα να σας εκφράσω τον μεγάλον θαυμασμόν μου για κείνο το ωραίο βιβλίον A Passage to India, να εκθέσω τους λόγους του θαυμασμού μου. Εχουν γίνει σύντροφοί μου, ήδη από το 1924: η κυρία Moore, o Fielding, o Aziz, η Adela, ο Xeaslop, ο Ναγουάμπ Bahadur, o McBryde», λέει για τους ήρωες του μυθιστορήματος του Forster. Και καταλήγει ο Καβάφης: «Μου δίδει ικανοποίησι η πρόθεσις να δημοσιεύσετε στο Nation μία από τις μεταφράσεις των ποιημάτων μου. Και χαίρομαι που σας είναι άνετη η επικοινωνία με τον Eliot.

Δικός σας πάντοτε

Κ. Π. Καβάφης».