«Φίλοι σε µιαν ελαφράν απόκλιση»Βρετανός µυθιστοριογράφος ο ένας, αλεξανδρινός ποιητής ο άλλος. Και οι δύο οµοφυλόφιλοι. Η συνάντησή τους εξελίχθηκε σε δυνατή φιλία. Ωστόσο η έκδοση των γραµµάτων που αντάλλαξαν µεταξύ τους φανερώνει πολύ περισσότερα
του Αναστάση Βιστωνίτη (tovima.gr, 2/10/2011)
«Γυρίζουν και βλέπουν έναν κύριο µε ψαθάκι, που στέκει απολύτως ακίνητος σε ελαφράν απόκλιση προς το σύµπαν». Αυτή η φράση του Ε. Μ. Φόρστερ για τον Κ. Π. Καβάφη (εδώ σε µετάφραση Γ. Π. Σαββίδη) στο δοκίµιό του Η ποίηση του Κ. Π. Καβάφη (1919) θα έµενε ιστορική. Ο διάσηµος βρετανός µυθιστοριογράφος δεν µπορούσε να φανταστεί ότι ο Αλεξανδρινός, όσο και αν θαύµαζε την ποίησή του, θα γνώριζε τέτοια φήµη, ώστε σήµερα το έργο του να ξεπερνά σε διεθνή απήχηση ακόµη και εκείνο του Τ. Σ. Ελιοτ. Ο Καβάφης ωστόσο πίστευε ότι ήταν «ένας υπερµοντέρνος, ένας ποιητής για τις µελλοντικές γενιές» που θα συγκινούνταν µε τη δική του «έκφανση του ωραίου». Αλλά ο Φόρστερ ήταν εκείνος που πρώτος από τον αγγλόφωνο κόσµο ανακάλυψε και κυρίως προέβαλε την ποίηση του Καβάφη µε επιµονή και πάθος. Η έκδοση τώρα της αλληλογραφίας του µε τον ποιητή της «Ιθάκης» είναι η καλύτερη απόδειξη. Και είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος που της έδωσε ο επιµελητής της Πίτερ Τζέφρις: Φίλοι σε µιαν ελαφράν απόκλιση – αν και η απόκλιση δεν είναι και τόσο «ελαφρά».
∆ιαφορετικοί χαρακτήρες
Τα γράµµατα αυτά δεν είναι απλώς αποδείξεις της φιλίας τους. Ούτε µόνο τεκµήρια του λογοτεχνικού κλίµατος της εποχής. Μας προσφέρουν τη δυνατότητα να εκτιµήσουµε το είδος της επικοινωνίας δύο δηµιουργών που ως χαρακτήρες και ψυχοσυνθέσεις ήταν αρκετά διαφορετικοί. Το ότι αµφότεροι ήταν οµοφυλόφιλοι υπήρξε ασφαλώς βασική αιτία για να συνδεθούν µεταξύ τους – αν και κατά πάσα βεβαιότητα, όπως είχε γράψει παλαιότερα ο Σαββίδης, δεν υπήρξαν εραστές.
Οι διαφορές, όπως και οι συµπτώσεις, σε τέτοιες περιπτώσεις παίζουν έναν ρόλο πολύ σηµαντικότερο από όσο µπορεί κανείς να υποθέσει. Ο Φόρστερ πήγε στην Αλεξάνδρεια το 1915 ως υπάλληλος του Ερυθρού Σταυρού και γνωρίστηκε µε τον Καβάφη τον επόµενο χρόνο. Ηταν διάσηµος συγγραφέας (το µυθιστόρηµά του Howards End, που κυκλοφόρησε το 1910, είχε σηµειώσει τεράστια επιτυχία) και πολίτης µιας µεγάλης αυτοκρατορίας.
Εκεί είχε και την πρώτη του οµοφυλοφιλική εµπειρία µε έναν στρατιώτη. Και ενώ ο Καβάφης ήδη από το 1910 δηµοσίευε τα ερωτικά του ποιήµατα, το ανοιχτά οµοφυλοφιλικό µυθιστόρηµα Μορίς του Φόρστερ, κατόπιν εντολής του ιδίου, δηµοσιεύθηκε το 1971, έναν χρόνο µετά τον θάνατό του.
Τον Καβάφη τότε τον θαύµαζε µόνο ένας στενός κύκλος λογίων της Αλεξάνδρειας και πολύ λιγότεροι της Αθήνας, ενώ στον ελλαδικό χώρο, όπου κυριαρχούσε ο Παλαµάς, το λογοτεχνικό κατεστηµένο, µε την εξαίρεση του Ξενόπουλου, τον αµφισβητούσε έντονα.
Ο κοινωνικός και ο µονήρης
Ο Φόρστερ ήταν θετικός και δραστήριος, κυριευµένος από το θετικό πνεύµα που χαρακτήριζε τους κατοίκους του ευρωπαϊκού Βορρά και η δηµιουργία, η δράση και η άµεση επικοινωνία λειτουργούσαν ταυτόχρονα ως κινητήριες δυνάµεις για το έργο του. Ο Καβάφης ήταν απαισιόδοξος, µονήρης, σχετικιστής και είρων και έβλεπε τον κόσµο από απόσταση. Είχε εντελώς διαφορετική σχέση µε τον χρόνο – όχι µόνο επειδή ήταν ποιητής. Στη ζωή του, όπως και στην ποίησή του, διατηρούσε µια στοχαστική απόσταση από τους ανθρώπους και τα πράγµατα. Γι’ αυτό και, µολονότι ευγενής, δεν ενέδωσε στην προτροπή του Φόρστερ να εκδοθεί βιβλίο µε ποιήµατά του στα αγγλικά. Ηξερε να περιµένει.
Κυρίως, όµως, ενδιαφερόταν να τον διαβάσουν πρωτίστως εκείνοι που όντως το επιθυµούσαν, γι’ αυτό και εξέδιδε ο ίδιος τα ποιήµατά του σε µονόφυλλα και τα έστελνε σε όσους του τα ζητούσαν. Θωρούσε, µε άλλα λόγια, την ωρίµανση ουσία της τέχνης, καθώς και την κατανόηση της Ιστορίας. Επιπλέον, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία τους – και παρά το γεγονός ότι ο Καβάφης ήλεγξε και σε κάποια σηµεία επενέβη στις πρώτες µεταφράσεις των ποιηµάτων του στα αγγλικά από τον Γιώργο Βαλασσόπουλο –, ο ίδιος δεν ενδιαφερόταν για την απήχηση της ποίησής του στο αγγλόφωνο κοινό περισσότερο από όσο τον ένοιαζαν οι έλληνες αναγνώστες του. Οταν ο Φόρστερ του έγραφε προσπαθώντας να δηµιουργήσει µια πιο θερµή σχέση ανάµεσά τους, ο ποιητής του απαντούσε αλλάζοντας θέµα. Τα γράµµατα του Καβάφη είναι πολύ πιο σύντοµα από εκείνα του Φόρστερ (η τελευταία επιστολή του Αλεξανδρινού δεν ξεπερνά τις έξι αράδες) και αν εξαιρέσει κανείς τον ειρωνικό τους κάποτε τόνο και κάποια µικροκουτσοµπολιά θα συµφωνούσε µε τον Ντάνιελ Μέντελσον, τον πλέον πρόσφατο ως σήµερα µεταφραστή του στα αγγλικά, ο οποίος συµπεραίνει ότι ο Καβάφης διασκέδαζε µε τον ενθουσιασµό του Φόρστερ, χωρίς ωστόσο να παρεκκλίνει από την πεποίθησή του πως τα γνήσια ποιήµατα απαιτούν πολύ χρόνο για να ωριµάσουν και να γίνουν αποδεκτά από τους αναγνώστες.
Η στοχαστική ενατένιση
Η ιστορική διάσταση που κυριαρχεί όχι μόνο στα καθαρά ιστορικά αλλά και στα ερωτικά ποιήματα του Αλεξανδρινού απαιτεί απόσταση από τα πράγματα και τους ανθρώπους _ συχνά και από τα αισθήματα. Για αυτό και στον Καβάφη η φόρμα είναι κυρίαρχη. Η φόρμα και όχι η ταύτιση του ποιητή με το θέμα του. Αντιθέτως, προέχει η απόστασή του από αυτό, που οδηγεί στην αναδρομική και στοχαστική ενατένιση των γεγονότων και των εμπειριών.
Ο Φόρστερ «ανακάλυψε» τον Καβάφη για λογαριασμό του αγγλόφωνου κοινού.
Για αυτό δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ούτε φυσικά για τη φιλία τους, έστω και με τον ιδιότυπο τρόπο που τουλάχιστον ο Καβάφης την αντιλαμβανόταν. Για τον σημερινό αναγνώστη ωστόσο η αλληλογραφία τους πιστοποιεί κατά κάποιον τρόπο εκείνο που έγραφε στην εισαγωγή τής τυποποιημένης έκδοσης των ποιημάτων του από τον Ικαρο ο επιμελητής τους Γ.Π. Σαββίδης το 1963: Οτι ο μείζων αυτός ποιητής «δεν καταχώνιασε μήτε εκπόρνευσε το τάλαντό του στην κοσμοπολίτικη έρημο της Αλεξάνδρειας ή στην βαλκανική σκόνη της Αθήνας, μα το έσπειρε στα πιο παραμελημένα χώματα του Ελληνισμού». Επειδή γνώριζε, επιπλέον, καλύτερα από τον καθένα πως το μέλλον τού ανήκε.
του Αναστάση Βιστωνίτη (tovima.gr, 2/10/2011)
«Γυρίζουν και βλέπουν έναν κύριο µε ψαθάκι, που στέκει απολύτως ακίνητος σε ελαφράν απόκλιση προς το σύµπαν». Αυτή η φράση του Ε. Μ. Φόρστερ για τον Κ. Π. Καβάφη (εδώ σε µετάφραση Γ. Π. Σαββίδη) στο δοκίµιό του Η ποίηση του Κ. Π. Καβάφη (1919) θα έµενε ιστορική. Ο διάσηµος βρετανός µυθιστοριογράφος δεν µπορούσε να φανταστεί ότι ο Αλεξανδρινός, όσο και αν θαύµαζε την ποίησή του, θα γνώριζε τέτοια φήµη, ώστε σήµερα το έργο του να ξεπερνά σε διεθνή απήχηση ακόµη και εκείνο του Τ. Σ. Ελιοτ. Ο Καβάφης ωστόσο πίστευε ότι ήταν «ένας υπερµοντέρνος, ένας ποιητής για τις µελλοντικές γενιές» που θα συγκινούνταν µε τη δική του «έκφανση του ωραίου». Αλλά ο Φόρστερ ήταν εκείνος που πρώτος από τον αγγλόφωνο κόσµο ανακάλυψε και κυρίως προέβαλε την ποίηση του Καβάφη µε επιµονή και πάθος. Η έκδοση τώρα της αλληλογραφίας του µε τον ποιητή της «Ιθάκης» είναι η καλύτερη απόδειξη. Και είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος που της έδωσε ο επιµελητής της Πίτερ Τζέφρις: Φίλοι σε µιαν ελαφράν απόκλιση – αν και η απόκλιση δεν είναι και τόσο «ελαφρά».
∆ιαφορετικοί χαρακτήρες
Τα γράµµατα αυτά δεν είναι απλώς αποδείξεις της φιλίας τους. Ούτε µόνο τεκµήρια του λογοτεχνικού κλίµατος της εποχής. Μας προσφέρουν τη δυνατότητα να εκτιµήσουµε το είδος της επικοινωνίας δύο δηµιουργών που ως χαρακτήρες και ψυχοσυνθέσεις ήταν αρκετά διαφορετικοί. Το ότι αµφότεροι ήταν οµοφυλόφιλοι υπήρξε ασφαλώς βασική αιτία για να συνδεθούν µεταξύ τους – αν και κατά πάσα βεβαιότητα, όπως είχε γράψει παλαιότερα ο Σαββίδης, δεν υπήρξαν εραστές.
Οι διαφορές, όπως και οι συµπτώσεις, σε τέτοιες περιπτώσεις παίζουν έναν ρόλο πολύ σηµαντικότερο από όσο µπορεί κανείς να υποθέσει. Ο Φόρστερ πήγε στην Αλεξάνδρεια το 1915 ως υπάλληλος του Ερυθρού Σταυρού και γνωρίστηκε µε τον Καβάφη τον επόµενο χρόνο. Ηταν διάσηµος συγγραφέας (το µυθιστόρηµά του Howards End, που κυκλοφόρησε το 1910, είχε σηµειώσει τεράστια επιτυχία) και πολίτης µιας µεγάλης αυτοκρατορίας.
Εκεί είχε και την πρώτη του οµοφυλοφιλική εµπειρία µε έναν στρατιώτη. Και ενώ ο Καβάφης ήδη από το 1910 δηµοσίευε τα ερωτικά του ποιήµατα, το ανοιχτά οµοφυλοφιλικό µυθιστόρηµα Μορίς του Φόρστερ, κατόπιν εντολής του ιδίου, δηµοσιεύθηκε το 1971, έναν χρόνο µετά τον θάνατό του.
Τον Καβάφη τότε τον θαύµαζε µόνο ένας στενός κύκλος λογίων της Αλεξάνδρειας και πολύ λιγότεροι της Αθήνας, ενώ στον ελλαδικό χώρο, όπου κυριαρχούσε ο Παλαµάς, το λογοτεχνικό κατεστηµένο, µε την εξαίρεση του Ξενόπουλου, τον αµφισβητούσε έντονα.
Ο κοινωνικός και ο µονήρης
Ο Φόρστερ ήταν θετικός και δραστήριος, κυριευµένος από το θετικό πνεύµα που χαρακτήριζε τους κατοίκους του ευρωπαϊκού Βορρά και η δηµιουργία, η δράση και η άµεση επικοινωνία λειτουργούσαν ταυτόχρονα ως κινητήριες δυνάµεις για το έργο του. Ο Καβάφης ήταν απαισιόδοξος, µονήρης, σχετικιστής και είρων και έβλεπε τον κόσµο από απόσταση. Είχε εντελώς διαφορετική σχέση µε τον χρόνο – όχι µόνο επειδή ήταν ποιητής. Στη ζωή του, όπως και στην ποίησή του, διατηρούσε µια στοχαστική απόσταση από τους ανθρώπους και τα πράγµατα. Γι’ αυτό και, µολονότι ευγενής, δεν ενέδωσε στην προτροπή του Φόρστερ να εκδοθεί βιβλίο µε ποιήµατά του στα αγγλικά. Ηξερε να περιµένει.
Κυρίως, όµως, ενδιαφερόταν να τον διαβάσουν πρωτίστως εκείνοι που όντως το επιθυµούσαν, γι’ αυτό και εξέδιδε ο ίδιος τα ποιήµατά του σε µονόφυλλα και τα έστελνε σε όσους του τα ζητούσαν. Θωρούσε, µε άλλα λόγια, την ωρίµανση ουσία της τέχνης, καθώς και την κατανόηση της Ιστορίας. Επιπλέον, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία τους – και παρά το γεγονός ότι ο Καβάφης ήλεγξε και σε κάποια σηµεία επενέβη στις πρώτες µεταφράσεις των ποιηµάτων του στα αγγλικά από τον Γιώργο Βαλασσόπουλο –, ο ίδιος δεν ενδιαφερόταν για την απήχηση της ποίησής του στο αγγλόφωνο κοινό περισσότερο από όσο τον ένοιαζαν οι έλληνες αναγνώστες του. Οταν ο Φόρστερ του έγραφε προσπαθώντας να δηµιουργήσει µια πιο θερµή σχέση ανάµεσά τους, ο ποιητής του απαντούσε αλλάζοντας θέµα. Τα γράµµατα του Καβάφη είναι πολύ πιο σύντοµα από εκείνα του Φόρστερ (η τελευταία επιστολή του Αλεξανδρινού δεν ξεπερνά τις έξι αράδες) και αν εξαιρέσει κανείς τον ειρωνικό τους κάποτε τόνο και κάποια µικροκουτσοµπολιά θα συµφωνούσε µε τον Ντάνιελ Μέντελσον, τον πλέον πρόσφατο ως σήµερα µεταφραστή του στα αγγλικά, ο οποίος συµπεραίνει ότι ο Καβάφης διασκέδαζε µε τον ενθουσιασµό του Φόρστερ, χωρίς ωστόσο να παρεκκλίνει από την πεποίθησή του πως τα γνήσια ποιήµατα απαιτούν πολύ χρόνο για να ωριµάσουν και να γίνουν αποδεκτά από τους αναγνώστες.
Η στοχαστική ενατένιση
Η ιστορική διάσταση που κυριαρχεί όχι μόνο στα καθαρά ιστορικά αλλά και στα ερωτικά ποιήματα του Αλεξανδρινού απαιτεί απόσταση από τα πράγματα και τους ανθρώπους _ συχνά και από τα αισθήματα. Για αυτό και στον Καβάφη η φόρμα είναι κυρίαρχη. Η φόρμα και όχι η ταύτιση του ποιητή με το θέμα του. Αντιθέτως, προέχει η απόστασή του από αυτό, που οδηγεί στην αναδρομική και στοχαστική ενατένιση των γεγονότων και των εμπειριών.
Ο Φόρστερ «ανακάλυψε» τον Καβάφη για λογαριασμό του αγγλόφωνου κοινού.
Για αυτό δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ούτε φυσικά για τη φιλία τους, έστω και με τον ιδιότυπο τρόπο που τουλάχιστον ο Καβάφης την αντιλαμβανόταν. Για τον σημερινό αναγνώστη ωστόσο η αλληλογραφία τους πιστοποιεί κατά κάποιον τρόπο εκείνο που έγραφε στην εισαγωγή τής τυποποιημένης έκδοσης των ποιημάτων του από τον Ικαρο ο επιμελητής τους Γ.Π. Σαββίδης το 1963: Οτι ο μείζων αυτός ποιητής «δεν καταχώνιασε μήτε εκπόρνευσε το τάλαντό του στην κοσμοπολίτικη έρημο της Αλεξάνδρειας ή στην βαλκανική σκόνη της Αθήνας, μα το έσπειρε στα πιο παραμελημένα χώματα του Ελληνισμού». Επειδή γνώριζε, επιπλέον, καλύτερα από τον καθένα πως το μέλλον τού ανήκε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου