Sergei EisensteinKarlinsky writes that when he was in Mexico filming Que Viva Mexico his homosexuality nearly
caused an international scandal, and he was blackmailed into returning to the Soviet Union
by the authorities, who threatened to expose his private life. For an analysis of homoerotic
images in his films (remember the cannons in Potemkin?) see Thomas Waugh,
"A Fag Spotter's Guide to Eisenstein"
.
.
Eisenstein's personal life was chaotic. He married twice in response to political pressure, but his marriages were never consummated. His unexpurgated diaries, published as "Immortal Memories", are filled with accounts of his infatuations with many young men, including his assistant, Grigori Alexandrov. Often his infatuations (as in the case of Alexandrov) were with young heterosexual men, whom he would educate and assist in their careers. His drawings, exhibited during the centenary of his birth, include many illustrations of homosexual activity.
Ronald Bergan in “A life in conflict” provides some illumination into Eisenstein's homosexual life. He conjectures that the director must have visited homosexual clubs in Berlin, dwells on images of upraised cannons, describes homoerotic drawings, and notes shirtless men in his films.
He might have found equally substantial manifestations in the director's adoration of Judy Garland and in his gay wit. Director Joseph Von Sternberg said about him: "He has a predilection for well-built males. . . . even stayed at the Hercules Hotel." Eisenstein could be hypocritical about his homosexuality. "I've not felt any such desire." Still those were times when private consensual homosexual acts were punished with imprisonment.
Τα απόρρητα σχέδιά του Αϊζενστάιν αποδεικνύουν πως όλες οι εικόνες που φέρουν οι ταινίες του (τσάροι που πολεμούν και υποτάσσουν, μπολσεβίκοι που επαναστατούν), όλο αυτό το βαρύ ιστορικά περιβάλλον είναι το σκηνικό μιας ζωής που παλεύει ουσιαστικά με τη λιμπιντική της ανάγκη. Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Φρόιντ είχε κωδικοποιήσει όσα μέχρι τότε έμεναν απόρρητα ή, αν σχολιάζονταν, θεωρούνταν τυπικές διαστροφές.
Ο Αϊζενστάιν, με μεγάλες δρασκελιές μεταξύ της άρτι επαναστατημένης Ρωσίας, του μεγαλειωδώς παρακμιακού και κοσμοπολίτικου Βερολίνου και του ανατέλλοντος αμερικανικού ονείρου, συμπυκνώνει σε σχέδια τολμηρά, δίχως ντροπές, το μέλλον. Πώς; Κινείται μεταξύ τριών ηπείρων και τολμάει να απεικονίσει τα ανομολόγητα πάνω σε πλευρές σελίδας (που έχουν συχνά το λογότυπο του ξενοδοχείου). Όσα θα πουν δεκαετίες μετά ο Μπέργκμαν, ο Φελίνι, ο Παζολίνι, ο Φασμπίντερ. Όσα στις ταινίες του Αλμοντοβάρ μοιάζουν πρωτοπορία και μοντερνισμός, τα πρωτοείπε ο «εθνικός» σκηνοθέτης των Σοβιετικών σε χρόνια δύσκολα, φιμωμένα από πανίσχυρους λογοκριτές. Χωρίς λόγια. Με έναν τίτλο σαφή. Σαν: «Έπρεπε οπωσδήποτε να του φτιάξω μια Εύα… μου ξέσκιζε όλους τους ελέφαντες». «Λίγα για να γαμιούνται μουνιά και μουνόψειρες», «Τι θα γίνει επιτέλους με τα γαμήσια, θ’ αρχίσουν καμιά φορά;».
Οι παραινέσεις σαφείς, δημιουργικές και προκλητικές. Μια μέλισσα βατεύει έναν ελέφαντα με το σύστημα Μογκάρ –ακόμη ψάχνω στοιχεία σχετικά με τη μέθοδο. Σε σελίδες από το Ηotel Imperial στο Μεξικό, αξιοπρεπείς κυρίες με κότσο αξιοποιούν δεόντως τους φαλλούς των έκπληκτων παρτενέρ τους. Ένας σωματώδης άντρας ανακαλύπτει την πιο αποτελεσματική στάση πεολειχίας στα όρθια. Το σύμβολο του σταυρού βρίσκει καίριο στόχο τον κόλπο μιας παρθένας, εξασφαλίζοντας την αναπαραγωγή. Το φρικτό μαρτύριο του επισκόπου που διέπραξε το σοδομικό αμάρτημα είναι να δεχτεί μέσα του την αιχμηρή απόληξη γοτθικού ναού. Μια επινοητή πατέντα από κεριά, που αντικαθιστούν φαλλούς, γίνεται ο θεματοφύλακας της αγνότητας σε ένα γυναικείο μοναστήρι. Ο Αϊζενστάιν σκιτσάρει με μονοκόματες δυναμικές γραμμές, χωρίς δισταγμό, φανερά κοντινός στην επαναστατική ζωγραφική του Πικάσο. Οι στάσεις με τις οποίες αποδίδει τα θρησκευτικά μυστήρια ανοίγουν το δρόμο για τις βέβηλες εικόνες του Μπουνιουέλ.
Τα ερωτικά του σχέδια ίσως σχεδιάστηκαν πολύ νωρίς, σε μια εποχή που δεν μπορούσε να τα αντέξει. Ίσως ο ίδιος τα άφησε σε μια άκρη, πασχίζοντας να στήσει κινούμενες εικόνες. Ίσως οι Σοβιετικοί που τον έβλεπαν να λοξοδρομεί επικίνδυνα, να τα έθαψαν για ευνόητους λόγους. Ίσως ο ίδιος να τα παραγκώνισε γιατί ήξερε πως δεν έχει νόημα να κριτικάρεις πρώιμα το όνειρο μιας καινούριας κοινωνίας, προτού να εξαντλήσει την πορεία του από μόνο του. Το σίγουρο είναι πως ο Αϊζενστάιν γνωρίζει και κριτικάρει αδυσώπητα. Τα απόρρητα σχέδιά του είναι τροφή χρήσιμη για τους κουτσομπόληδες, απρόσμενη ανατροπή για τους «εισαγγελείς» που τον κατηγορούσαν για την υπακοή του στο σοβιετικό καθεστώς και ουσιαστική συνδρομή για τους ανά την υφήλιο σκηνοθέτες, το νέο είδος δημιουργών που άνθησε και αποθεώθηκε στον 20ο αιώνα.
Από τα ερωτικά σχέδια του Αϊζενστάιν παίρνει κανείς ένα ισχυρό μάθημα για τις δυνατότητες της τέχνης, για το τι θα πει ιστορία, για το πώς διαχειρίζεται κανείς τα όνειρά του και κυρίως για τον αβυσσαλέο τρόπο με τον οποίο εξαρτάται από τις επιθυμίες του, ακόμα και όταν είναι απωθημένες. Η θύελλα στο μυαλό ενός καλλιτέχνη αποδεικνύεται πως μπορεί να είναι η προφητική ένδειξη της συνέχειας και της ιστορικής εξέλιξης. Τα σχέδια του Αϊζενστάιν είναι ιδανική εικονογράφηση για όσα συμβαίνουν σήμερα στην πατρίδα του.
Ειπώθηκαν πολλά για την ομοφυλοφιλία του Ρώσου σκηνοθέτη. Τον εξανάγκασαν να απολογηθεί γι’ αυτό, να κάνει τυπικούς γάμους. Εκείνος επιμένει: «Είμαστε απόγονοι ενός χρυσόψαρου, που ερωτεύεται ανεξαρτήτως φύλου και περιορισμών».Επιμήκεις φαλλοί στα σχέδιά του αντικαθιστούν τα σύμβολα της εξουσίας των ένστολων. Άντρες με τατουάζ και στριφτά μουστάκια ντύνονται μπαλαρίνες για να διασκεδάσουν με βερολινέζικη βιρτουοζιτέ τους αξιωματικούς του στρατού. Άντρες αγκαλιάζονται και σμίγουν ρωμαλέα μεταξύ τους. «Δυνατός όπως ο θάνατος», ο τίτλος. Τα φέρετρα γίνονται ιδανικοί τόποι ερωτικών συνευρέσεων και ξορκίζουν το θάνατο με τον οργασμό. Ο Αϊζενστάιν επιμένει ζωγραφίζοντας πως «η συναισθηματική διαπαιδαγώγηση βασίζεται στη συνουσία».
Γυρίζοντας ταινίες για τα κολχόζ στη σοβιετική ύπαιθρο, έστηνε πλάνα άξια ενδελεχούς ψυχαναλυτικής ερμηνείας όπως οι πρώτες σταγόνες αφρόγαλου που πασαλείβουν τα πρόσωπα των εκστασιασμένων εργατριών.
Στο περίφημο μπαρ Ελντοράντο, καταγράφει παιχνιδιάρικα τα επιδεικτικά σκέρτσα των διάσημων βερολινέζων ομοφυλόφιλων. Στο Παρίσι, η διάσημη χορεύτρια Κική στο Μονπαρνάς του γράφει την εξής αφιέρωση: «Γιατί κι εμένα μου αρέσουν τα μεγάλα βαπόρια και οι ναύτες». Τέτοιου είδους υπονοούμενα και όσα ακόμα κρύβονται καλά, χρόνια τώρα, στον «επιχειρησιακό φάκελλο» της KGB για τον Αϊζενστάιν, δεν χρειάζεται να αποκαλύψουν τίποτα περισσότερο από ό,τι γίνεται σαφές στα απόρρητα σχέδιά του.
Το Χόλιγουντ δεν τον εμπιστεύεται, τα γυρίσματα του «Que viva Mexico» διακόπτονται βιαίως, δεν του επιτρέπεται να αγγίξει καρέ, οι Σοβιετικοί τον εχθρεύονται και επιστρέφει εσπευσμένα από το Μέχικο στην πατρίδα. Στα σχέδιά του αυτής της περιόδου κυριαρχούν η απειλητική περιτομή, η ειρωνική αυτοϊκανοποίηση, ο Ιούδας που προδίδει γυμνός και πύρκαυλος τον δάσκαλό του μπροστά στα γουρλωμένα και ηδονοβλεπτικά μάτια των Φαρισαίων.
Μάλλον είναι ο μόνος τρόπος που ο Αϊζενστάιν έχει για να αντισταθεί, χωρίς μεγάλο κίνδυνο, στο σταλινικό καθεστώς. Όταν τον διορίζουν μεσολαβητή στην παράξενη πολιτιστική συνεργασία με τη ναζιστική Γερμανία, οι τίτλοι των σχεδίων του περιγράφουν «τη Σίβυλλα που κλάνει στη γλυκιά ανάμνηση των μεγάλων Ιταλών ζωγράφων ή τον νεαρό που κατουράει στην ίδια ανάμνηση». Οι γραμμές των σχεδίων αυτών μιμούνται τους Ιταλούς ζωγράφους που θέλησε να προσεταιριστεί ο Ντούτσε. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μαίνεται και ο Αϊζενστάιν ειρωνεύεται τους φασίστες σχεδιάζοντας. Η Ευρώπη αλλάζει, ο Στάλιν νιώθει πως ο Αϊζενστάιν δεν θα είναι ο σκηνοθέτης-υποχείριο που θα τον αποθεώσει. Την ώρα που η τελευταία ταινία του λογοκρίνεται άγρια, το τελευταίο σχέδιο του Ρώσου σκηνοθέτη είναι η σκιά ενός άντρα με μέση ελαστική, χωρίς εμφανή σεξουαλικά όργανα.
Πρόκειται για τη χρονιά του θανάτου του, το 1948.
Είναι σίγουρο, ο Αϊζενστάιν κοροϊδεύει τον εαυτό του πρώτα απ’ όλους, αυτοσαρκάζεται κι αφήνει φεύγοντας μια σειρά από σχέδια με πυροδοτικό μηχανισμό: αν τα πιάσει ανάξιος, θα εκραγούν. Αν πέσουν στα χέρια αντάξιου συμπαίκτη, θα τον διασκεδάσουν και θα τον ενθαρρύνουν να βρει την άκρη για να συνεχίσει να ζει όπως αντέχει κι όπως του επιβάλλουν οι επιθυμίες του.Ο άνθρωπος ο οποίος πέρασε όλη του τη ζωή σαν ένα επιπόλαιο παιδί που αρνείται να υπακούσει, υπακούοντας ταυτόχρονα, βρήκε έναν τρόπο να αντισταθεί. Ζωγράφισε όσα δεν τον άφηναν να κάνει ταινίες. Όσα δεν άρμοζαν στην υποκρισία του σοβιετικού ψέμματος. Έβαζε στα σχέδια του κυρίως ξενόγλωσσους τίτλους κι όπου το θέμα ήταν ομοφυλοφιλικό απέφευγε τον τίτλο. Για να ’χουν να ταλαιπωρούνται οι μελετητές, να ’χουν να λένε οι κουτσομπόληδες, να ’χουν να κρυφογελάνε οι άλλοι προβοκάτορες-σαμποτέρ όμοιοι του Αϊζενστάιν.
Όποιος κίνησε με τόσο ερωτικό τρόπο τα κορμιά στη σκάλα της Οδησσού, στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν», μην ξανακούσω πως ήταν ανέραστος.
Μενέλαος Καραμαγγιώλης (http://galera.gr/ )
