António Botto Fernando Pessoa
.
Ο ΑΝΤΟΝΙΟ ΜΠΟΤΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΑΙΣΘΗΤΙΚΟ ΙΔΕΩΔΕΣ (1932)
Ο Αντόνιο Μπόττο είναι ο μόνος Πορτογάλος ποιητής, από όσους γνωρίζω να υπάρχουν, τον οποίο μπορεί κανείς να υποδείξει καθαρά ως εστέτ’ όρος που τον προσδιορίζει επακριβώς, χωρίς να προσθέτει ούτε να αφαιρεί τίποτε. (…)
Το έργο του Αντόνιο Μπόττο παρουσιάζει γεωμετρική αντιστοιχία με όλα όσα μπορεί κανείς να προσδοκά από το έργο ενός εστέτ. Υμνεί τη ζωή, αλλά με τις ίδιες λέξεις την αρνείται: αυτό που αισθάνεται σ’ αυτήν ως ωραίο είναι αυτό που χάνεται από αυτήν. Υμνεί το γυναικείο και το ανδρικό σώμα αδιακρίτως: αν κάποιο είναι ωραίο, ποια η μεταξύ τους διαφορά για τον εστέτ; Ως ποιητής, ως καλλιτέχνης, έχει εμπνευστεί τόσο από τους ήρωες όσο και από τους εγκληματίες – όταν δείχνουν όμορφοι μέσα στο χρυσό φως του ήλιου. Γι’ αυτόν – όπως εξάλλου για το Ευαγγέλιο – την ίδια ομορφιά έχει η βροχή που ποτίζει το χωράφι του δίκαιου και το χωράφι του άδικου. Και για να υποστηρίξουμε αυτά που λέμε, θα παραθέσουμε, όχι έναν μόνο στίχο ή ένα μόνο απόσπασμα του έργου του καλλιτέχνη, αλλά ολόκληρο το έργο του, επειδή μέσα εκεί δεν υπάρχει ούτε μια γραμμή που θα μας διέψευδε.
Η απόδειξη μας έχει ολοκληρωθεί. Πριν κλείσουμε όμως, υπάρχει ένα σημείο που επιθυμούμε, όχι να αποδείξουμε, αλλά να διευκρινίσουμε: εδώ και αρκετόν καιρό, η ψυχολογική ηλιθιότητα μερικών επέλεξε να δημιουργήσει ένα τεχνητό σκάνδαλο με αφορμή τον τρόπο με τον οποίο ο Αντόνιο Μπόττο υπογραμμίζει την αγάπη του για την ανδρική ομορφιά. Όποιος έχει διαβάσει προσεκτικά τη μελέτη αυτή δεν έχει ανάγκη από διευκρινίσεις, διότι βρίσκονται μέσα στην απόδειξη. Υπάρχουν όμως πολλοί που έχουν ανάγκη να τους δίνονται εξηγήσεις γι’ αυτό που έχει ήδη εξηγηθεί. Σ’ εκείνους λοιπόν απευθύνονται οι τελευταίες αυτές γραμμές.
Ο εστέτ που είναι καλλιτέχνης, είναι καλλιτέχνης, το έχουμε αποδείξει, από αντίδραση προς το εχθρικό περιβάλλον που δεν του επιτρέπει να είναι μόνο εστέτ. Φυσικό είναι ότι, σ’ αυτή του την αντίδραση, μόνο με τα πιο προκλητικά στοιχεία του αισθητικού ιδεώδους μπορεί να πλήξει αυτό το περιβάλλον. Κάθε καλή άμυνα περιέχει και μια αντεπίθεση. Και από όλα τα στοιχεία του αισθητικού ιδεώδους, εκείνο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικότερα ως όπλο κατά της καταπίεσης του περιβάλλοντος μας είναι η ιδέα της ανδρικής ομορφιάς’ έτσι ο Αντόνιο Μπόττο τη χρησιμοποιεί με σταθερότητα και επιμονή τις οποίες πρέπει, όχι μόνο να κατανοήσουμε, αλλά και να επαινέσουμε. Ο Αντόνιο Μπόττο είναι ένας Έλληνας εστέτ γεννημένος σε μακρινή εξορία. Αγαπά τη χαμένη πατρίδα του με το παράφορο πάθος του ανθρώπου που δεν θα μπορέσει να την ξαναδεί ποτέ. Γι’ αυτό και το έργο του έχει κάτι το παράξενο, το νοσταλγικό και μελαγχολικό. Μοιάζει με την ασθενική λάμψη που έρχεται τις ασέληνες νύχτες απ’ τον ουρανό, ποιος ξέρει από πού, και βάφει με μαύρο ασήμι την ανήσυχη μοναξιά της θάλασσας.
Το έργο του Αντόνιο Μπόττο παρουσιάζει γεωμετρική αντιστοιχία με όλα όσα μπορεί κανείς να προσδοκά από το έργο ενός εστέτ. Υμνεί τη ζωή, αλλά με τις ίδιες λέξεις την αρνείται: αυτό που αισθάνεται σ’ αυτήν ως ωραίο είναι αυτό που χάνεται από αυτήν. Υμνεί το γυναικείο και το ανδρικό σώμα αδιακρίτως: αν κάποιο είναι ωραίο, ποια η μεταξύ τους διαφορά για τον εστέτ; Ως ποιητής, ως καλλιτέχνης, έχει εμπνευστεί τόσο από τους ήρωες όσο και από τους εγκληματίες – όταν δείχνουν όμορφοι μέσα στο χρυσό φως του ήλιου. Γι’ αυτόν – όπως εξάλλου για το Ευαγγέλιο – την ίδια ομορφιά έχει η βροχή που ποτίζει το χωράφι του δίκαιου και το χωράφι του άδικου. Και για να υποστηρίξουμε αυτά που λέμε, θα παραθέσουμε, όχι έναν μόνο στίχο ή ένα μόνο απόσπασμα του έργου του καλλιτέχνη, αλλά ολόκληρο το έργο του, επειδή μέσα εκεί δεν υπάρχει ούτε μια γραμμή που θα μας διέψευδε.
Η απόδειξη μας έχει ολοκληρωθεί. Πριν κλείσουμε όμως, υπάρχει ένα σημείο που επιθυμούμε, όχι να αποδείξουμε, αλλά να διευκρινίσουμε: εδώ και αρκετόν καιρό, η ψυχολογική ηλιθιότητα μερικών επέλεξε να δημιουργήσει ένα τεχνητό σκάνδαλο με αφορμή τον τρόπο με τον οποίο ο Αντόνιο Μπόττο υπογραμμίζει την αγάπη του για την ανδρική ομορφιά. Όποιος έχει διαβάσει προσεκτικά τη μελέτη αυτή δεν έχει ανάγκη από διευκρινίσεις, διότι βρίσκονται μέσα στην απόδειξη. Υπάρχουν όμως πολλοί που έχουν ανάγκη να τους δίνονται εξηγήσεις γι’ αυτό που έχει ήδη εξηγηθεί. Σ’ εκείνους λοιπόν απευθύνονται οι τελευταίες αυτές γραμμές.
Ο εστέτ που είναι καλλιτέχνης, είναι καλλιτέχνης, το έχουμε αποδείξει, από αντίδραση προς το εχθρικό περιβάλλον που δεν του επιτρέπει να είναι μόνο εστέτ. Φυσικό είναι ότι, σ’ αυτή του την αντίδραση, μόνο με τα πιο προκλητικά στοιχεία του αισθητικού ιδεώδους μπορεί να πλήξει αυτό το περιβάλλον. Κάθε καλή άμυνα περιέχει και μια αντεπίθεση. Και από όλα τα στοιχεία του αισθητικού ιδεώδους, εκείνο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικότερα ως όπλο κατά της καταπίεσης του περιβάλλοντος μας είναι η ιδέα της ανδρικής ομορφιάς’ έτσι ο Αντόνιο Μπόττο τη χρησιμοποιεί με σταθερότητα και επιμονή τις οποίες πρέπει, όχι μόνο να κατανοήσουμε, αλλά και να επαινέσουμε. Ο Αντόνιο Μπόττο είναι ένας Έλληνας εστέτ γεννημένος σε μακρινή εξορία. Αγαπά τη χαμένη πατρίδα του με το παράφορο πάθος του ανθρώπου που δεν θα μπορέσει να την ξαναδεί ποτέ. Γι’ αυτό και το έργο του έχει κάτι το παράξενο, το νοσταλγικό και μελαγχολικό. Μοιάζει με την ασθενική λάμψη που έρχεται τις ασέληνες νύχτες απ’ τον ουρανό, ποιος ξέρει από πού, και βάφει με μαύρο ασήμι την ανήσυχη μοναξιά της θάλασσας.
Fernando Pessoa: Λογοτεχνικά δοκίμια (Printa, 2006)
Με τον Αντόνιο Μπόττο, τον Φερνάντο Πεσσόα και τις μαύρες σελίδες ομοφυλοφοβίας της πορτογαλικής λογοτεχνίας θα ασχοληθούμε και στο επόμενο ποστ.
Αγαπητέ Εrva
ΑπάντησηΔιαγραφήΈξοχο το ποστ σου. Ο Πεσόα είναι άλλος ένας μεγάλος λογοτέχνης του οποίου η φιλομόφυλη πλευρά δεν είναι αρκετά γνωστή.
Ομολογώ με αίσθημα ντροπής πως δεν έχω ασχοληθεί με την περίπτωσή του, και του Μπότο έχω διαβάσει νομίζω μόνο ένα ή δύο ποίημα στην «Έλξη των Ομονύμων». Δεν μπορώ όμως να μη σημειώσω το εξής: Ο τρόπος που μιλάει για το γκέι στοιχείο του Μπότο μου μοιάζει με προσπάθεια να το δικαιολογήσει, να το ωραιοποιήσει καλύπτοντάς το με γενικότητες σχετικές με τη φύση του ωραίου. Το έχω ξαναπεί βέβαια, δεν έχω καμιά πρόθεση να κατηγορήσω κανέναν καλλιτέχνη που δεν διατράνωσε την ομοφυλοφιλία του, και ιδίως τα δύσκολα εκείνα χρόνια. Είναι όμως και το κείμενο που έχουμε μπροστά μας ένα ακόμα παράδειγμα από τον συγκεκαλυμμένο και σχεδόν συμπλεγματικό που τους παλιότερους εκείνους καιρούς αντιμετωπιζόταν από τους δημιουργούς η ομοφυλοφιλία. Έτσι νομίζω τουλάχιστον. Και είναι κατανοητό: μιλάμε για τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, πολύ πριν το Stonewall, πολύ πριν η φιλομόφυλη ταυτότητα αποκτήσει την ισότιμη φωνή της.
Βέβαια δεν μπορώ να μην αντιπαραβάλω την ελευθεροστομία που εντέλει, στα όψιμά του χρόνια, κατόρθωσε να κατακτήσει ο Καβάφης. Δεν θυμάμαι να εντάσσει και να εξαγνίζει πουθενά ο Αλεξανδρινός τους ύμνους που γράφει για το ανδρικό σώμα σε γενική συζήτηση περί αισθητικού ιδεώδους.
Ωστόσο, έστω και με τον αρκετά άγουρο τρόπο του, το κείμενο του Πεσόα έχει μέσα του τους σπόρους της αμφισβήτησης και της επανάστασης εναντίον του ομοφοβικού κατεστημένου.
Η, για να μην ξεχνιόμαστε, πιθανη και φημολογούμενη ομοφυλοφιλία του Pessoa είναι κάτι εντελώς δευτερεύον στο έργο του αλλά περιμένω εναγωνίως να δω την ανάλυσή σας για να τη σχολιάσω.
ΑπάντησηΔιαγραφήAbraço.
Feliz Año y buena manera de comenzar aunque no entiendo nada, supongo de lo que trata, la traducción on line no funciona, ainss.
ΑπάντησηΔιαγραφήDesiderius: Πρόκειται για την γνωστή καταφυγή των μοντερνιστών στην αρχαιοελληνική αισθητική α λα Winckelman, προκειμένου να υμνήσουν το ανδρικό σώμα και εμμέσως να εκφράσουν την ομοφυλοφιλία τους.
ΑπάντησηΔιαγραφήPorfiry Petrovich: Για να ξεχάσουμε κάτι θα πρέπει να το γνωρίζουμε. Και, προσωπικά, δεν είμαι καθόλου βέβαιος αν η πιθανότατη ομοφυλοφιλία του Πεσσόα είναι δευτερεύον ή κεντρικό, κομβικής σημασίας καλύτερα, σημείο για την κατανόηση του έργου του.
Στον Πεσσόα θα επανέλθω σύντομα, έστω και μόνο για χάρη σας. Προς το παρόν, όμως, ας μείνουμε στον (αδίκως) «άγνωστο» Μπόττο.
Pe-jota: Se trata de unas historias tristes de homofobia literaria en los países del Sur de Europa en la época de entreguerras.
¡Feliz año nuevo! :)