ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ. Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ (1863-1933). Η ΔΙΕΛΚΥΣΤΙΝΔΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΦΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Η ΔΙΕΛΚΥΣΤΙΝΔΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΦΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Στο πρώτο του βιβλίο για τον Καβάφη («Ο ποιητής Κ.Π. Καβάφης», 1933), ο Τίμος Μαλάνος, κριτικός με οξυδερκή ματιά, εκλεπτυσμένη αίσθηση αλλά και κάποια εμπάθεια, επιδίωξε με τρόπο να μειώσει τον Αλεξανδρινό ποιητή, υπογραμμίζοντας τη διαστροφή του και ερμηνεύοντας τα ποιήματά του μόνο με τα ομοφυλόφιλα δεδομένα της ζωής του. Το κοίταγμα αυτό έπιασε τόσο, ώστε επό είκοσι πέντε χρόνια ελάχιστοι μελετητές του Καβάφη μπόρεσαν να τον δουν με διαφορετικό μάτι. Πότε πότε βέβαια ακούγονταν και μερικές απόψεις για το ανθρωπιστικό περιεχόμενο του καβαφικού έργου, ή για το κοινωνικό του υπόβαθρο, αλλά κι αυτές χάνονταν μέσα στις ψυχοπαθολογικές ερμηνείες. Κι έτσι φτάσαμε στο σημείο, η άνοδος του Καβάφη τα μεταπολεμικά χρόνια να συσχετίζεται με την άνοδο της ομοφυλοφιλίας (όπως ισχυρίστηκε άκριτα ο Μανόλης Αναγνωστάκης). Από δω ξεκινάει και η προκατάληψη πολλών ηθικολόγων να στηρίζονται στην ανωμαλία της ζωής του, που με κακεντρέχεια εξόγκωσε ο Μαλάνος.

Παρακολουθώντας τα ζικ-ζακ της αριστερής κριτικής, βλέπουμε παλαιότερα μερικούς κριτικούς, όπως τον Μ. Σπιέρο και τον Βάρναλη, να δανείζονται το οπλοστάσιο του Μαλάνου για να αποδείξουν ότι το καβαφικό έργο, σαν φρούτο της αστικής παρακμής, είναι απαράδεκτο για την προοδευτική παράταξη. Απ’ την άλλη μεριά όμως, τα αριστερά φύλλα δεν έπαψαν να αναδημοσιεύουν ορισμένα ποιήματα του Καβάφη (και ιδίως το «Εν Μεγάλη Ελληνική Αποικία' 200 π.χ.») κάθε φορά που ήθελαν να σατιρίσουν την επέμβαση των Αμερικανών στη χώρα μας. Πρώτος, νομίζω, ο Μανόλης Λαμπρίδης, σ’ ένα άρθρο του στην «Επιθεώρηση Τέχνης» το 1955, θέλησε να καταξιώσει το καβαφικό έργο με προοδευτικά κριτήρια.

Τη γραμμή αυτή επεδίωξε να την αολοκληρώσει, όχι πλέον με θεωρία αλλά με έρευνα, ο Στρατής Τσίρκας.με το βιβλίο του «Ο Καβάφης και η εποχή του» (1958) επέτυχε να επιβάλει τον Καβάφη στην αριστερή παράταξη, όπως λίγο αργότερα ο Μίκης Θεοδωράκης επέτυχε να επιβάλει στην ίδια παράταξη το ρεμπέτικο τραγούδι. Ο Καβάφης του Τσίρκα δε μοιάζει με τον Καβάφη του Μαλάνου: το βίτσιο του δεν είναι έμφυτο αλλά επίκτητο, ούτε και επηρεάζει πολύ τη ζωή και την τέχνη του. Εκείνο που ενδιαφέρει τον Καβάφη, κατά τον Τσίρκα, είναι η ζωή της ελληνικής παροικίας στην Αλεξάνδρεια’ συμπαθεί τον κατατρεγμένο ιθαγενή λαό, μισεί την ιμπεριαλιστική Αγγλία και μέχρι το 1911 κρατάει μια στάση προοδευτική, αργότερα όμως συνθηκολογεί με το περιβάλλον του, προδίδει τον παλιό εαυτό του κι αρχίζει να εκφράζει την παρακμή. Έτσι τα προ του 1911 ποιήματα, καθώς και τα αποκηρυγμένα, έχουν ακόμα ίχνη του «κοινωνικού» Καβάφη, κι αυτά είναι που ο Τσίρκας ανιχνεύει με ευλάβεια. «Κοινωνικός» λοιπόν και «παροικιακός» ο Καβάφης μέχρι τα μέσα της ζωής του' μόνο πλακάτ που δε σήκωσε στις διαδηλώσεις…

Για να φτάσει στην παραμόρφωση αυτή ο Τσίρκας επιστρατεύει λεπτομέρειες απ’ τη ζωή του Ελληνισμού στην Αίγυπτο του περασμένου αιώνα, με τους «πρωτοκλασσάτους» και τους «δευτεροκλασσάτους»' αφιερώνει πολλές σελίδες για ασήμαντες λεπτομέρειες απ’ τη ζωή του Καβάφη (ολόκληρο τυπογραφικό φύλλο για ν’ αποδείξει ποιος ήταν ο σωστός αριθμός του σπιτιού του!) και πολλά, πάρα πολλά, από την αγγλική πολιτική στην Αίγυπτο και το Σουδάν, με την οποία και ερμηνεύει μερικά από τα βασικά ποιήματα του Καβάφη.

Η εργασία του Τσίρκα, επέτυχε βασικά δυο πράγματα: την υιοθέτηση του Καβάφη από τους αριστερούς και την αποφλοίωση της ερμηνείας του Μαλάνου από πολλά απαράδεκτα στοιχεία. Και, φυσικά, δεν άργησε η αντεπίθεση, όχι απ’ ευθείας, αλλά με το βιβλίο του Μανώλη Γιαλουράκη «Ο Καβάφης του κεφαλαίου ¨Τ¨» (1959). Το βιβλίο αυτό περιέχει συνομιλίες του συγγραφέα με τον Τίμο Μαλάνο, ειδικά για το βιβλίο του Τσίρκα. Το κεφαλαίο «Τ» είναι ένα γράμμα συνθηματικό’ μ’ αυτό κάποτε ο Καβάφης σημείωσε στα ιδιαίτερα χαρτιά του το είδος του έρωτά του. Συνεπώς, ο Καβάφης του κεφαλαίου «Τ» είναι μονάχα ερωτικός και διεστραμμένος ποιητής –τίποτε άλλο. Αυτό το στοιχείο, κατά τον Μαλάνο, επικυρώνει την ίσαμε τώρα ερμηνεία του καβαφικού έργου από αυτόν και αίρει τα περί «κοινωνικού» και «παροικιακού» Καβάφη του Τσίρκα.

Εμείς ωστόσο δε συμφωνούμε ούτε με τον έναν ούτε με τον άλλο. Ξεκινώντας από ιδεολογίες και a priori θέσεις δε μπορούμε να πλησιάσουμε έναν ποιητή χωρίς να τον αδικήσουμε. Με αισθήματα και ιδέες καταλήγουμε στο κρεβάτι του Προκρούστη. Κι όσο για το καβαφικό έργο, ούτε τα «Τείχη» εκπορθούνται με τα όπλα του Φρόυντ ούτε τα «Παράθυρα» ανοίγονται με τις ιδέες του Μαρξ.

Ντίνος Χριστιανόπουλος

Περ. ΔΙΑΓΩΝΙΟΣ, τχ 2 (1960)

πηγή: Ο ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ