Οταν οι ελπίδες έγιναν εφιάλτες
Το 1936 ο Αντρέ Ζιντ επισκέφθηκε τη Σοβιετική Ενωση. Επέστρεψε σοκαρισμένος και έγραψε ένα βιβλίο-καταπέλτη για το σοσιαλιστικό όνειρο
του Αναστάση Βιστωνίτη (Το Βήμα, 13/3/2011)
Στις 19 Ιουνίου 1936, τέσσερις ημέρες πριν από την κηδεία του Μαξίμ Γκόρκι, έφτανε στη Σοβιετική Ενωση μια λογοτεχνική δόξα της Γαλλίας: ο Αντρέ Ζιντ, θαυμαστής ως τότε της χώρας των σοβιέτ ο οποίος τον Οκτώβριο της προηγούμενης χρονιάς είχε γράψει: «Είναι η βλακεία και η ανεντιμότητα των επιθέσεων εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης που μας κάνει σήμερα να επιμένουμε να την υπερασπιζόμαστε». Δεν θα περνούσε πολύς καιρός που ο θαυμαστής αυτός, επιστρέφοντας από το ταξίδι του στη σταλινική αυτοκρατορία θα έγραφε τα εντελώς αντίθετα: «Η Σοβιετική Ενωση δεν είναι αυτή που ελπίσαμε,αυτή που θα υποσχεθεί ότι θα γίνει,αυτή που προσπαθεί να φαίνεται.Πρόδωσε όλες τις ελπίδες μας... Ωστόσο δεν θα αποστρέψουμε το βλέμμα μας από εσένα,ένδοξη και πονεμένη Ρωσία.Οσο και αν ήσουν κάποτε για μας το παράδειγμα, τώρα αλίμονο! μας δείχνει σε τι βούρκο μπορεί να βυθιστεί μια επανάσταση».
Τα όσα καταμαρτυρεί στο καθεστώς ο Ζιντ είναι σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με τα όσα αποκαλύφθηκαν στη μεταπολεμική εποχή. Ο συγγραφέας του Θησέα είναι επίσημος προσκεκλημένος που το καθεστώς τον περιποιείται εξαιρετικά. Οι ιθύνοντες πιστεύουν πως αυτό θα είναι αρκετό ώστε γυρίζοντας στη Γαλλία ο Ζιντ να γράψει έναν ύμνο για τα «επιτεύγματα του σοσιαλισμού»- αλλά η εκτίμησή τους ήταν απολύτως λανθασμένη. Ενας αντικομφορμιστής, ένα ελεύθερο πνεύμα όπως ο Ζιντ δεν θα εντυπωσιαζόταν από τέτοιες περιποιήσεις, ότι δηλαδή ήθελαν να τον πείσουν πως στη Σοβιετική Ενωση η ζωή ήταν εφάμιλλη και ίσως ανώτερη από εκείνη που απολάμβανε σε ένα αστικό καθεστώς. Και να τον «εξαγοράσουν» φυσικά. «Αν είχα γράψει διθυράμβους για τη Σοβιετική Ενωση και τον Στάλιν, θα είχα κάνει περιουσία» λέει. Ο,τι τον ενδιέφερε ήταν το πώς ζούσε η εργατική τάξη, πώς ασκείτο η εξουσία, ποιο ήταν- και αν υπήρχετο επίπεδο της ελευθερίας, ποια τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα της σοβιετικής εποχής. Αντί για επιτεύγματα βρήκε φτώχεια, διακρίσεις, φόβο, γραφειοκρατία, προσωπολατρία. Και ασφαλώς ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αντιληφθεί τότε το φοβερό κύμα διώξεων που είχε εξαπολυθεί, το εξίσου φοβερό σύστημα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας, τις εκτελέσεις όχι μόνο των αντιφρονούντων αλλά και στελεχών του κόμματος, τα βασανιστήρια. Δεν χρειαζόταν και πολύ ένας διανοούμενος της δικής του ευφυΐας να υποψιαστεί τι υπήρχε κάτω από τη βιτρίνα, ποια ήταν η πραγματική εικόνα που προσπαθούσαν να σκεπάσουν με τα καθεστωτικά ψεύδη. Γράφει λ.χ. πολύ χαρακτηριστικά στη σελίδα 69: «Το να καταργείς σ΄ ένα κράτος την αντιπολίτευση ή και απλώς να την εμποδίζεις να αποφαίνεται,είναι εξαιρετικά σοβαρό:οδηγεί στην τρομοκρατία» . Δεν μπορούσε να ξέρει ο Ζιντ τα εγκλήματα των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών (της Νι-Κα-Βε-Ντε) υπό τον Γιάγκοντα, ούτε πολύ περισσότερο πως λίγο μετά την επιστροφή του στη Γαλλία τον Γιάγκοντα θα τον διαδεχόταν ο δήμιος που λεγόταν Γέζοφ ο οποίος αμέσως θα εξαπέλυε ένα κύμα διώξεων πρωτοφανές στα χρονικά της χώρας στέλνοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους στον θάνατο.
Μεγάλο μέρος της κριτικής του σοβιετικού πειράματος ο Ζιντ το αφιερώνει στις συνθήκες ζωής και κυρίως στην- ανύπαρκτη- συμμετοχή της εργατικής τάξης στις πολιτικές αποφάσεις συμπεραίνοντας ότι η γραφειοκρατική δομή του καθεστώτος απέκλειε ακριβώς την εργατική τάξη εν ονόματι της οποίας είχε γίνει ο Οκτωβριανή Επανάσταση. Και βέβαια πως η αποπροσωποποίηση που επεδίωκε το καθεστώς επιβάλλοντας την απόλυτη υπακοή στην πολιτική γραμμή οδηγούσε στην ανελευθερία. Οπως ήταν επόμενο, το βιβλίο του Ζιντ αντιμετώπισε θυελλώδεις αντιδράσεις και οξύτατες επιθέσεις από την επίσημη Αριστερά στη Γαλλία και αλλού. Θα περνούσαν αρκετά χρόνια ώσπου να μην υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία πως όσα έγραφε ήταν απολύτως αληθινά και ακόμη χειρότερο: πως σε σύγκριση με τα όσα θα επακολουθούσαν- και σε μεγάλο βαθμό με εκείνα που δεν ήταν ακόμη γνωστά στον υπόλοιπο κόσμο- δεν αποτελούσαν παρά σταγόνα στον ωκεανό. Και το γεγονός ότι θα περνούσαν τόσα χρόνια ώσπου η Επιστροφή από τη Σοβιετική Ενωση να εκδοθεί- επιτέλους- και στα ελληνικά συνιστά από μόνο του απόδειξη του πόσο δύσκολο είναι να αντιπαρατεθεί κανείς στο δόγμα και τις εκ των άνω επιβεβλημένες «αλήθειες» που αποδεικνύονται στην καλύτερη περίπτωση ευσεβείς πόθοι και στη χειρότερη ωμή προπαγάνδα.
Ευφυής, ανεξάρτητος, προκλητικός
Ο Αντρέ Ζιντ (1869-1951), που για τα μυθιστορήματα και τα δοκίμιά του τιμήθηκε το 1947 με το βραβείο Νομπέλ, δεν υπήρξε μόνο ένας από τους ευφυέστερους, μαζί με τον Βαλερύ, συγγραφείς της Γαλλίας αλλά και μια ισχυρή και πολύπλοκη προσωπικότητα με πολυσχιδές έργο που επέδρασε σε σημαντικούς δημιουργούς όπως ο Σαρτρ και ο Καμύ. Χωρίς αμφιβολία, ο γαλλικός υπαρξισμός τού οφείλει πολλά. Ατομο ελεύθερο και θαρραλέο, δεν δίστασε να ομολογήσει ανοιχτά την ομοφυλοφιλία του τόσο στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Αν ο σπόρος πεθάνει όσο και στο Κοριντόν (1924) που η έκδοσή του προκάλεσε σκάνδαλο στο Παρίσι του Μεσοπολέμου.
Ο Οσκαρ Γουάιλντ μετά την αποφυλάκισή του από τις φυλακές του Ρέντιγκ, όπου είχε εγκλειστεί επί δύο χρόνια για σοδομισμό,τον είχε συναντήσει στο Παρίσι και αργότερα στην Αλγερία. Υπήρξαν στενοί φίλοι και το χρονικό της φιλίας τους το περιγράφει με εξαίρετο τρόπο ο Ζιντ. Η άποψη ωστόσο πως λόγω του Γουάιλντ ο Ζιντ έγινε ομοφυλόφιλος δεν έχει ουδεμία βάση αληθείας. Ο Ζιντ όλη του τη ζωή προσπαθούσε να συνδυάσει τη σεξουαλική ελευθερία με ένα σύστημα ηθικών αρχών- όπως θεμελιώνεται στο έργο του. Για τούτο και πίστευε πως«είναι καλύτερο να σε απεχθάνονται γ΄ αυτό που είσαι παρά να σ΄ αγαπούν για κάτι που δεν είσαι».
Το 1936 ο Αντρέ Ζιντ επισκέφθηκε τη Σοβιετική Ενωση. Επέστρεψε σοκαρισμένος και έγραψε ένα βιβλίο-καταπέλτη για το σοσιαλιστικό όνειρο
του Αναστάση Βιστωνίτη (Το Βήμα, 13/3/2011)
Στις 19 Ιουνίου 1936, τέσσερις ημέρες πριν από την κηδεία του Μαξίμ Γκόρκι, έφτανε στη Σοβιετική Ενωση μια λογοτεχνική δόξα της Γαλλίας: ο Αντρέ Ζιντ, θαυμαστής ως τότε της χώρας των σοβιέτ ο οποίος τον Οκτώβριο της προηγούμενης χρονιάς είχε γράψει: «Είναι η βλακεία και η ανεντιμότητα των επιθέσεων εναντίον της Σοβιετικής Ενωσης που μας κάνει σήμερα να επιμένουμε να την υπερασπιζόμαστε». Δεν θα περνούσε πολύς καιρός που ο θαυμαστής αυτός, επιστρέφοντας από το ταξίδι του στη σταλινική αυτοκρατορία θα έγραφε τα εντελώς αντίθετα: «Η Σοβιετική Ενωση δεν είναι αυτή που ελπίσαμε,αυτή που θα υποσχεθεί ότι θα γίνει,αυτή που προσπαθεί να φαίνεται.Πρόδωσε όλες τις ελπίδες μας... Ωστόσο δεν θα αποστρέψουμε το βλέμμα μας από εσένα,ένδοξη και πονεμένη Ρωσία.Οσο και αν ήσουν κάποτε για μας το παράδειγμα, τώρα αλίμονο! μας δείχνει σε τι βούρκο μπορεί να βυθιστεί μια επανάσταση».
Τα όσα καταμαρτυρεί στο καθεστώς ο Ζιντ είναι σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με τα όσα αποκαλύφθηκαν στη μεταπολεμική εποχή. Ο συγγραφέας του Θησέα είναι επίσημος προσκεκλημένος που το καθεστώς τον περιποιείται εξαιρετικά. Οι ιθύνοντες πιστεύουν πως αυτό θα είναι αρκετό ώστε γυρίζοντας στη Γαλλία ο Ζιντ να γράψει έναν ύμνο για τα «επιτεύγματα του σοσιαλισμού»- αλλά η εκτίμησή τους ήταν απολύτως λανθασμένη. Ενας αντικομφορμιστής, ένα ελεύθερο πνεύμα όπως ο Ζιντ δεν θα εντυπωσιαζόταν από τέτοιες περιποιήσεις, ότι δηλαδή ήθελαν να τον πείσουν πως στη Σοβιετική Ενωση η ζωή ήταν εφάμιλλη και ίσως ανώτερη από εκείνη που απολάμβανε σε ένα αστικό καθεστώς. Και να τον «εξαγοράσουν» φυσικά. «Αν είχα γράψει διθυράμβους για τη Σοβιετική Ενωση και τον Στάλιν, θα είχα κάνει περιουσία» λέει. Ο,τι τον ενδιέφερε ήταν το πώς ζούσε η εργατική τάξη, πώς ασκείτο η εξουσία, ποιο ήταν- και αν υπήρχετο επίπεδο της ελευθερίας, ποια τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα της σοβιετικής εποχής. Αντί για επιτεύγματα βρήκε φτώχεια, διακρίσεις, φόβο, γραφειοκρατία, προσωπολατρία. Και ασφαλώς ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αντιληφθεί τότε το φοβερό κύμα διώξεων που είχε εξαπολυθεί, το εξίσου φοβερό σύστημα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας, τις εκτελέσεις όχι μόνο των αντιφρονούντων αλλά και στελεχών του κόμματος, τα βασανιστήρια. Δεν χρειαζόταν και πολύ ένας διανοούμενος της δικής του ευφυΐας να υποψιαστεί τι υπήρχε κάτω από τη βιτρίνα, ποια ήταν η πραγματική εικόνα που προσπαθούσαν να σκεπάσουν με τα καθεστωτικά ψεύδη. Γράφει λ.χ. πολύ χαρακτηριστικά στη σελίδα 69: «Το να καταργείς σ΄ ένα κράτος την αντιπολίτευση ή και απλώς να την εμποδίζεις να αποφαίνεται,είναι εξαιρετικά σοβαρό:οδηγεί στην τρομοκρατία» . Δεν μπορούσε να ξέρει ο Ζιντ τα εγκλήματα των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών (της Νι-Κα-Βε-Ντε) υπό τον Γιάγκοντα, ούτε πολύ περισσότερο πως λίγο μετά την επιστροφή του στη Γαλλία τον Γιάγκοντα θα τον διαδεχόταν ο δήμιος που λεγόταν Γέζοφ ο οποίος αμέσως θα εξαπέλυε ένα κύμα διώξεων πρωτοφανές στα χρονικά της χώρας στέλνοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους στον θάνατο. Μεγάλο μέρος της κριτικής του σοβιετικού πειράματος ο Ζιντ το αφιερώνει στις συνθήκες ζωής και κυρίως στην- ανύπαρκτη- συμμετοχή της εργατικής τάξης στις πολιτικές αποφάσεις συμπεραίνοντας ότι η γραφειοκρατική δομή του καθεστώτος απέκλειε ακριβώς την εργατική τάξη εν ονόματι της οποίας είχε γίνει ο Οκτωβριανή Επανάσταση. Και βέβαια πως η αποπροσωποποίηση που επεδίωκε το καθεστώς επιβάλλοντας την απόλυτη υπακοή στην πολιτική γραμμή οδηγούσε στην ανελευθερία. Οπως ήταν επόμενο, το βιβλίο του Ζιντ αντιμετώπισε θυελλώδεις αντιδράσεις και οξύτατες επιθέσεις από την επίσημη Αριστερά στη Γαλλία και αλλού. Θα περνούσαν αρκετά χρόνια ώσπου να μην υπάρχει πλέον καμιά αμφιβολία πως όσα έγραφε ήταν απολύτως αληθινά και ακόμη χειρότερο: πως σε σύγκριση με τα όσα θα επακολουθούσαν- και σε μεγάλο βαθμό με εκείνα που δεν ήταν ακόμη γνωστά στον υπόλοιπο κόσμο- δεν αποτελούσαν παρά σταγόνα στον ωκεανό. Και το γεγονός ότι θα περνούσαν τόσα χρόνια ώσπου η Επιστροφή από τη Σοβιετική Ενωση να εκδοθεί- επιτέλους- και στα ελληνικά συνιστά από μόνο του απόδειξη του πόσο δύσκολο είναι να αντιπαρατεθεί κανείς στο δόγμα και τις εκ των άνω επιβεβλημένες «αλήθειες» που αποδεικνύονται στην καλύτερη περίπτωση ευσεβείς πόθοι και στη χειρότερη ωμή προπαγάνδα.
Ευφυής, ανεξάρτητος, προκλητικός
Ο Αντρέ Ζιντ (1869-1951), που για τα μυθιστορήματα και τα δοκίμιά του τιμήθηκε το 1947 με το βραβείο Νομπέλ, δεν υπήρξε μόνο ένας από τους ευφυέστερους, μαζί με τον Βαλερύ, συγγραφείς της Γαλλίας αλλά και μια ισχυρή και πολύπλοκη προσωπικότητα με πολυσχιδές έργο που επέδρασε σε σημαντικούς δημιουργούς όπως ο Σαρτρ και ο Καμύ. Χωρίς αμφιβολία, ο γαλλικός υπαρξισμός τού οφείλει πολλά. Ατομο ελεύθερο και θαρραλέο, δεν δίστασε να ομολογήσει ανοιχτά την ομοφυλοφιλία του τόσο στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Αν ο σπόρος πεθάνει όσο και στο Κοριντόν (1924) που η έκδοσή του προκάλεσε σκάνδαλο στο Παρίσι του Μεσοπολέμου.
Ο Οσκαρ Γουάιλντ μετά την αποφυλάκισή του από τις φυλακές του Ρέντιγκ, όπου είχε εγκλειστεί επί δύο χρόνια για σοδομισμό,τον είχε συναντήσει στο Παρίσι και αργότερα στην Αλγερία. Υπήρξαν στενοί φίλοι και το χρονικό της φιλίας τους το περιγράφει με εξαίρετο τρόπο ο Ζιντ. Η άποψη ωστόσο πως λόγω του Γουάιλντ ο Ζιντ έγινε ομοφυλόφιλος δεν έχει ουδεμία βάση αληθείας. Ο Ζιντ όλη του τη ζωή προσπαθούσε να συνδυάσει τη σεξουαλική ελευθερία με ένα σύστημα ηθικών αρχών- όπως θεμελιώνεται στο έργο του. Για τούτο και πίστευε πως«είναι καλύτερο να σε απεχθάνονται γ΄ αυτό που είσαι παρά να σ΄ αγαπούν για κάτι που δεν είσαι».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου