ΒΙΕΝΝΗ. MICHELANGELO

Τα σχέδια του Μικελάντζελο και η νέα αναγέννηση του καλλιτέχνη
ΝΙΚΟΣ ΧΕΙΛΑΣ (Το Βήμα, 4/11/2010)
Ήταν ωραίο παιδί. Και πολύ ταλαντούχο. Ο Μικελάντζελο Μπουοναρότι, στα καθ΄ημάς Μιχαήλ Άγγελος, κατέπληξε τους πάντες, όταν το 1478, σε ηλικία μόλις 13 ετών, πλαστογράφησε ένα αρχαίο ρωμαϊκό σχέδιο με τρόπο που δεν είχε να ζηλέψει τίποτα από το πρωτότυπο. Αυτό προκάλεσε το φθόνο των νεαρών συναδέλφων του. Ένας από αυτούς, ο Πιέτρο Τοριτζιάνι, αντέδρασε με το συνήθη για τους έφηβους τρόπο: του έσπασε τα μούτρα. Από τότε, και μέχρι το τέλος της ζωής του (πέθανε το 1564) το πρόσωπο του ήταν παραμορφωμένο. Ο άνθρωπος που δημιούργησε τις πιο τέλειες μορφές στο χαρτί, το μουσαμά και την πέτρα ήταν προσωπικά ένας σακάτης.
Τέτοιες, αθέλητες μάλλον, αντιφάσεις διαπερνούν και τα σκίτσα του μεγάλου φλωρεντινού καλλιτέχνη που παρουσιάζονται τώρα στο μουσείο Albertina της Βιέννης υπό τον τίτλο «Μιχαήλ Άγγελος -Τα σχέδια μιας μεγαλοφυίας»: από λεπτές γραμμές και χαρακιές δημιουργούνται μνημειακές μορφές γεμάτες ηρωϊσμό και μεγαλείο.
Πρόκειται για 110 σχέδια, το ένα καλύτερο από το άλλο, που προέρχονται από συνολικά 30 μουσεία. Ο αριθμός αυτός ακούγεται ίσως μικρός σε σχέση με τα δεκάδες χιλιάδες σκίτσα (ορισμένοι ειδικοί τον ανεβάζουν στις 27000) που έκανε στα 75 χρόνια της δημιουργικής περιόδου του. Τα περισσότερα από αυτά όμως, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία του, τα έκαψε ο ίδιος (από αδιαφορία, ή από αυταρέσκεια; - κανείς δεν ξέρει), άλλα χάθηκαν με την πάροδο του χρόνου. Σήμερα διασώζονται 600 από αυτά. Στην Albertina εκτίθενται όχι μόνο απλές απεικονίσεις προσώπων, όπως η Κλεοπάτρα, αλλά και γιγαντιαίων εικαστικών συμπλεγμάτων που προορίζονταν για τις εκκλησίες και τα παλάτια.
Για το Μιχαήλ Άγγελο, τα σχέδια ήταν προπλάσματα, απλά εργαλεία δουλειάς. Ήδη στην εποχή του όμως είχαν αποκτήσει το στάτους εικόνας. Αντίστοιχη ήταν και η ζήτηση από τους συλλέκτες, που έδιναν φανταστικά ποσά για να τα αποκτήσουν.
Ήδη μια πρώτη ματιά δείχνει, ότι ο καλλιτέχνης είχε αποκλειστικά ένα θέμα: το ανθρώπινο σώμα. Σώμα με ψυχή. Χωρίς την οποία θα είχε ίσως ομορφιά, αλλά όχι χάρη. Σώματα (σύμφωνα με την οπτική του) που προβάλλουν μονόπλευρα τη μυϊκή τους διάπλαση, είναι εκ των προτέρων άχαρα.
Ο Μιχαήλ Άγγελος, όπως αποκαλύπτει η έκθεση, ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης της νεότερης εποχής που ανακάλυψε (μετά τους αρχαίους Έλληνες) τον εσωτερικό σύνδεσμο ψυχής και σώματος. Έτσι δημιούργησε ένα καινούριο εικαστικό αλφαβητάριο, στο οποίο οι δράσεις των σωμάτων παίζουν καθοριστικό ρόλο. Η υπερέντασή τους είναι έκφραση ψυχικής υπερφόρτωσης, όχι απλής σωματικής λειτουργίας. Οι εικόνες του αντανακλούν ψυχοσωματικές καταστάσεις.
Ο «θεϊκός» καλλιτέχνης, όπως τον αποκαλούσαν οι σύγχρονοί του, έτυχε να ζήσει σε μια περίοδο επαναστατικών αλλαγών: εφεύρεση της τυπογραφίας, ανακάλυψη της Αμερικής, αναγνώριση του ηλιοκεντρικού πλανητικού συστήματος. Αυτά, μαζί με την «επιστροφή» στην αρχαία σκέψη, έβαλαν τη βάση μιας κοσμοϊστορικής στροφής, της Αναγέννησης. Ο Μιχαήλ Άγγελος έγινε ο ίσως πιο εμφατικός κήρυκάς της, έτσι όπως ο Πραξιτέλης στην κλασική Αθήνα, ή ο Μπετόβεν σε συνάρτηση με τη γαλλική επανάσταση.
Ταυτόχρονα έζησε σε μια ανήσυχη εποχή γεμάτη πολέμους, εμφύλιες συρράξεις και καθεστωτικές αλλαγές. Στα χρόνια του «έθαψε» εννέα Πάπες (που εκείνη την εποχή είχαν μεγάλη εξουσία) και δεκάδες δόγηδες και άλλους κρατικούς ηγέτες. Πολιτικά δεν είχε σταθερό φρόνημα - πότε ήταν μοναρχικός και πότε δημοκρατικός. Συνολικά όμως δεν ήταν «φτερό στον άνεμο». Γαλουχημένος στο νεοπλατωνισμό, την ουμανιστική ιδεολογία της Αναγέννησης, ήρθε επανειλημμένα σε ρήξη με τους Πάπες και επέβαλε ενίοτε τη γνώμη του κυρίως σε καλλιτεχνικά θέματα.
Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν δεμένος με την εποχή του, αλλά πήγαινε και μπροστά από αυτήν. Μια απόδειξη γι αυτό είναι ότι για τρεις αιώνες ήταν το πρότυπο κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας, μια άλλη το γεγονός, ότι εισήγαγε τα γυμνά στην αγιογραφία. Οι Πάπες τα θεώρησαν βέβαια ανίερα και διέταξαν να μπουν «παντελονάκια» στις γυμνές φιγούρες της Σιξτίνα Καπέλα. Αυτό δεν απέβη όμως εις βάρος του. Το αντίθετο μάλιστα. Ο Ντανιέλε ντα Βολτέρα, ο καλλιτέχνης, που ανέλαβε την συγκάλυψη των γυμνών έμεινε στην ιστορία ως «παντελονάκιας». Και εκείνοι που του έδωσαν την εντολή έχουν ξεχασθεί εντελώς - σε αντίθεση με τον Μιχαήλ Άγγελο, που όπως δείχνει η έκθεση στην Albertina, γνωρίζει τώρα μια νέα Αναγέννηση.

Συνέντευξη με τον επιμελητή της έκθεσης Άχιμ Γκναν
- Τι βρίσκεται στο επίκεντρο των σχεδίων του Μιχαήλ Άγγελου;
- Ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος μιας νέας εποχής, της Αναγέννησης, με ασύλληπτη δύναμη και τόλμη. Οι φιγούρες του διατρέχονται από ποταμούς ενέργειας. Έχει κανείς την εντύπωση, ότι σπάνε από δυναμισμό.
- Είναι αποδεδειγμένα γνήσια όλα τα σχέδια του καλλιτέχνη; Μερικοί λένε ότι ορισμένα αποτελούν απλώς κόπιες.
- Ότι δείχνουμε είναι γνήσιο. Αμφιβολία υπήρξε μόνο για τρία από αυτά, αποδείξαμε όμως εύκολα τη γνησιότητά τους.
- Τι ρόλο έπαιξαν τα σχέδια στο συνολικό έργο του;
- Θεωρούσε τον εαυτό του πριν από όλα γλύπτη και αρχιτέκτονα, και όχι ζωγράφο. Τα σχέδια είχαν γι αυτόν μόνο βοηθητικό ρόλο. Ήδη όμως οι σύγχρονοι τεχνοκριτικοί κατάλαβαν τη μεγάλη σημασία τους. Ο Τζόρτζιο Βαζάρι τα ανακήρυξε στη βάση μιας νέας αυτόνομης τέχνης.

---
Η έκθεση «Michelangelo» στην Albertina της Βιέννης διαρκεί μέχρι και τις 9 Ιανουαρίου 2010.