ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ. ΡΑΪΝΕΡ ΒΕΡΝΕΡ ΦΑΣΜΠΙΝΤΕΡ

Ράινερ Βέρνερ Φάσμπιντερ (31/5/1945-10/6/1982)

.
Σεξουαλική, φυλετική και κοινωνική διαφορετικότητα στον Φασμπίντερ
Η κοινωνική, πολιτική, φυλετική και σεξουαλική διαφορετικότητα, καθώς κι ο φυλετικός και σεξουαλικός, σεξιστικός ρατσισμός είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει ευρύτερα τον Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ στο πλούσιο, πολυσχιδές και πολυδαίδαλο κινηματογραφικό έργο του.
Ο Φασμπίντερ υπήρξε, μέσα από τον κινηματογράφο, ένας σπουδαίος κοινωνιολόγος της Γερμανίας της μεταπολεμικής εποχής. Η μεγάλης ευρύτητας και εμβέλειας ρεαλιστική τοιχογραφία του της γερμανικής κοινωνίας έχει τεράστια αξία ως σύνολο. Τα επιμέρους φιλμ δεν είναι όλα πάντοτε σπουδαία (ειδικότερα όσα πάσχουν από μια φορμαλιστική τάση), όμως το σύνολο του έργου, το κινηματογραφικό πανόραμα των κοινωνικών και ατομικών προβλημάτων που συναντάμε στη Γερμανία της εποχής, είναι εξαιρετικής σημασίας και βαρύτητας.
Ένα βασικό θέμα που απασχόλησε τον Φασμπίντερ ήταν η σεξουαλική, και δη ομοφυλοφιλική, ιδιαιτερότητα. Η χρονιά με τα 13 φεγγάρια (1978) ήταν ένα σπαραχτικό, καθοριστικό φιλμ στα πλαίσια αυτής της προβληματικής. Ο Φασμπίντερ διεισδύει -με συγκινητικό τρόπο- στην ψυχή, και την ψυχολογική, υπαρξιακή και ηθική απόγνωση ενός διαφορετικού, εξοστρακισμένου από την κανονική ζωή, πολύπαθου ανθρώπου. Της Ελβίρας, μιας εγχειρισμένης, μεγαλόσωμης τραβεστί, που εγχειρίστηκε για να κατακτήσει ερωτικά έναν μπλεγμένο σε ύποπτες επιχειρηματικές δραστηριότητες άντρα, που όμως ποτέ δεν δέχτηκε, ούτε καν μετά την εγχείρηση, να της κάνει κάποτε έρωτα… Η Ελβίρα, παγιδευμένη στην πορνεία και σε αδιεξοδικές, βίαια υστερικές σχέσεις, ασφυκτιά, ταπεινώνεται και υποφέρει.
Υποφέρει πληγωμένη, γιατί δεν μπορεί να εισπράξει την αγάπη και τον έρωτα που της αντιστοιχεί, δικαιωματικά, στη ζωή -έχει μόνο μια καλή φίλη, μια πόρνη. Τσαλαπατιέται, καταπιέζεται, προσβάλλεται κι απορρίπτεται έξω από το πλαίσιο της κοινωνίας μας. Ο Φασμπίντερ ζωγραφίζει με μελανά χρώματα το τραγικό πορτρέτο της Ελβίρας-Έρβιν, σκιαγραφώντας ταυτόχρονα και το γεμάτο αντιθέσεις κοινωνικό χώρο της Φρανκφούρτης. Η Ελβίρα, με την αφοπλιστική αφέλεια και γενναιοδωρία της, οδεύει σταδιακά προς την αυτοκαταστροφή της, προς τον αναπότρεπτο θάνατό της, μιας και η ζωή των άλλων την έχει απορρίψει, οικτρά.
Ο Φασμπίντερ σκηνοθετεί με οδύνη, συντριβή και ευαισθησία, χρησιμοποιώντας τις οπτικές

και ηχητικές αντιθέσεις των πλάνων που συνθέτει. Οι εικόνες του περιέχουν μεγάλη δύναμη, ιδίως στην απεικόνιση της βίας, για παράδειγμα της σφαγής των αγελάδων στο σφαγείο όπου η ηρωίδα δούλευε παλιά, όταν ήταν άντρας. Ή στην απεικόνιση της βίας που ασκείται στο σώμα τής εξίσου αθώας με τα ζώα, Ελβίρας. Στη σκηνή της ξενάγησης στο σφαγείο, η Ελβίρα απαγγέλλει Γκαίτε, στα πλάνα ενός ανυπόφορου κι επώδυνου, για τον θεατή, κοντράστου μεταξύ βίαιης εικόνας και φιλολογικού λόγου οφ. Άλλοτε, μέσα στην εικόνα, ή στην ηχητική μπάντα, συγκρούονται ετερόκλιτα -αν και σημαίνοντα από δραματουργική ή κοινωνική άποψη- στοιχεία, που κάνουν την ταινία πολύ μοντέρνα, αντιπροσωπευτική μιας εποχής, περισσότερο βίαιη και γεμάτη έντονα συναισθήματα.
Τα πικρά δάκρυα της Πέτρα φον Καντ (1972) είναι ένα μπαρόκ, εικαστικά υπερεπεξεργασμένο και υποβλητικό φιλμ, βασισμένο σε θεατρικό έργο του Φασμπίντερ. Περιγράφει με δύναμη κι εκφραστικότητα, τον αποτυχημένο, εγωιστικό, αποκαρδιωτικό κι απελπισμένο έρωτα μιας σαραντάρας σχεδιάστριας μόδας για μια πολύ νεότερή της, αισθησιακή και υπολογίστρια κοπέλα. Η εγκατάλειψη της εκλεπτυσμένης, σοφιστικέ ώριμης γυναίκας από την άξεστη και συμφεροντολόγα νεαρή, την οδηγεί στην ψυχολογική και ηθική πτώση, στην εξαθλίωση και στο θρήνο. Ο Φασμπίντερ, επιλέγοντας για ήρωίδες του δυο ομοφυλόφιλες, μας μιλά για οικουμενικά προβλήματα, για την αποτυχία και την οδύνη του έρωτα, για την αδυναμία του να υπάρξει και να ανθίσει. Πραγματεύεται τα θέματα της ανυπαρξίας και της αποτυχίας του έρωτα, της ερωτικής σχέσης εξάρτησης, επιβολής και υποτέλειας, προβλήματα που συναντάμε στη ζωή τόσο των ομοφυλόφιλων όσο και των ετεροφυλόφιλων. Ο προβληματισμός του είναι πανανθρώπινος, ασχέτως φύλου και σεξουαλικής ιδιαιτερότητας και προτίμησης, γι’αυτό μας αγγίζει και μας συγκινεί. Το δράμα της παρατημένης, ώριμης γυναίκας που ξεγελιέται από τη σαγηνευτική ομορφιά και τον ενστικτώδη και λάγνο ερωτισμό της νέας, περικλείει πολύ απογοήτευση και πόνο.
Η ερωτική σχέση τους περιγράφεται από την αρχή ως σχέση προβληματική, βασισμένη στην οικονομική εξάρτηση, στην άσκηση εξουσίας και στη σύγκρουση, στον ανταγωνισμό και στην υποδούλωση του ασθενέστερου (π.χ. της ώριμης σχεδιάστριας που γίνεται σκλάβα του πόθου της για τη νεότερη. Μα και της εξαρτημένης, σιωπηλής και γεμάτης εγκαρτέρησης, βοηθού και υποτελούς της σχεδιάστριας). Η μεγάλη γυναίκα χρησιμοποιεί απ’την αρχή, ως βασικά μέσα της, την κοινωνική και οικονομική ισχύ της, με σκοπό την ικανοποίηση του μονόπλευρου έρωτά της. Έτσι θέτει τη βάση για έναν προβληματικό, εξουσιαστικό και χωρίς ισορροπία ερωτικό δεσμό. Το φιλμ σχολιάζει έμμεσα τους κανόνες εξουσίας και συμφέροντος που διέπουν την κοινωνία και κάθε κοινωνική, ανθρώπινη, ερωτική ή μη, συναλλαγή.
Η ατμόσφαιρα που δημιουργεί ο Φασμπίντερ είναι γοητευτική, ηδυπαθής, αισθησιακή, εστετίστικη και παρακμιακή. Η εικόνα έχει μεγάλη ζωγραφική δύναμη, όλο βαθιά, σκοτωμένα χρώματα σε αποχρώσεις του πορφυρού και του μωβ. Ο χώρος και η διάρθρωσή του φανερώνουν τη θεατρική δομή και τη στερεότητα του ομώνυμου θεατρικού έργου του Φασμπίντερ.
Με το Παιχνίδι της τύχης (1975) ο Φασμπίντερ δημιουργεί μια ρεαλιστική, ψυχολογική και κοινωνική ταινία χαρακτήρων πάνω στο επίμαχο θέμα της ερωτικής εκμετάλλευσης. Κι εδώ οι ήρωες είναι ομοφυλόφιλοι, θα μπορούσαν όμως κάλλιστα να είναι κι ετεροφυλόφιλοι, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα Πικρά δάκρυα της Πέτρα φον Καντ. Αντικείμενο της σεξουαλικής και οικονομικής εκμετάλλευσης των αστών ομοφυλόφιλων, εδώ, είναι ο Φοξ, ένας λαϊκός άνθρωπος που δούλευε στο λούνα παρκ (τον υποδύεται συγκινητικά ο ίδιος ο Φασμπίντερ, σε μια πολυσύνθετη ερμηνεία του) και κέρδισε το λότο! Όντας κάπως αμόρφωτος κι άξεστος, σαγηνεύεται από τη λάμψη, την «γκλαμουριά» των αστών ομοφυλόφιλων και πέφτει στα δίχτυα τους. Τον εκμεταλλεύονται ως αρρενωπό επιβήτορα και ως κάτοχο ενός μεγάλου χρηματικού ποσού. Του φέρονται στην καλύτερη περίπτωση συγκαταβατικά, και στη χειρότερη τον σνομπάρουν, τον προσβάλλουν για την έλλειψη καλλιέργειας, τον περιφρονούν, τον οδηγούν σε ατελέσφορες επενδύσεις προς όφελός τους, τον κλέβουν και τον πετούν έξω απ’το σπίτι που έχει αγοράσει… Έχει μεγάλη σημασία ότι στην πορεία της πτώσης του συμβάλλει πρώτα απ’όλους ο ίδιος, λόγω της αφελούς λατρείας του για το χλιδάτο αστικό τρόπο ζωής και της επιθυμίας του για κοινωνική άνοδο. Το θύμα προετοιμάζει, πεισματωδώς, την καταστροφή και τη συντριβή του, λόγω του μαζοχισμού του και της διάθεσής του να εμπλακεί στα γρανάζια της αστικής τάξης.
Ο Φασμπίντερ πλάθει ολοκληρωμένους χαρακτήρες, ζωγραφίζει με ρεαλιστική δύναμη και ενάργεια τον κοινωνικό περίγυρο. Κλιμακώνει με υπόκωφη, διακριτική δραματικότητα και αυξανόμενη συγκίνηση -και συναισθηματική συμμετοχή του θεατή- την τραγική (και λίγο ιλαρή) πορεία του συμπαθούς ήρωα προς τη θλιβερή κατάπτωση, την (αυτό)καταστροφή, την απόλυτη μοναξιά και τη συντριβή, τον θάνατο. Ο σκηνοθέτης μας μιλά για άλλη μια φορά για το ταξίδι προς το θάνατο εξαιτίας του ατελέσφορου, ψεύτικου έρωτα, εξαιτίας της σκληρότητας και της αναλγησίας της κοινωνίας. Περιγράφει και την ηθική παρακμή, την κατάπτωση ολόκληρης της κοινωνίας. Οι ήρωές του αναζητούν απλά και μόνο την αγάπη των άλλων, μα δεν την βρίσκουν σε άδολη μορφή (βλέπε την ταινία του Θέλω μονάχα να με αγαπάτε, 1976).
Ο Καυγατζής (Querelle,1982), που εκτυλίσσεται σε έναν αντρικό ομοφυλοφιλικό κόσμο των καταγωγίων, των περιθωριακών και των ναυτικών, είναι πολύ πιο βίαιο και τραχύ, δεν έχει την ευαίσθητη έκφραση των γυναικείων αισθημάτων της ταινίας Τα πικρά δάκρυα της Πέτρας φον Καντ. Ο αισθησιασμός και η σωματικότητα του φιλμ έχει τη σκληρότητα και ωμότητα των λούμπεν αλητών.
Τα σκηνικά και η εκαστικότητα των πλάνων είναι μπαρόκ κι επιβλητικά, και μας μαγνητίζουν με τα πορτοκαλί και πορφυρά χρώματα τους. Οι έρωτες των ομοφυλόφιλων αντρών είναι αδιάλλακτοι, αμείλικτοι, απελπισμένοι και καταδικασμένοι. Ο Φασμπίντερ περιγράφει τη σαγηνευτική, ηδονική κόλαση των παθών και των πόθων, στην οποία είναι φυλακισμένοι οι ήρωες του Ζενέ (απ’το ομώνυμο μυθιστόρημα του οποίου προέρχεται η ταινία). Εκφράζει την απόκοσμη ποίηση της βίας και του θανάτου. Οι ήρωες, ψάχνοντας τα χνάρια των αντρών που αποτελούν τους αντικατοπτρισμούς και τους σωσίες τους, αναζητούν -με φιλήδονο μαζοχισμό- το θάνατό τους. Ο έρωτας είναι αναίσχυντος, διεφθαρμένος, αδίστακτος και ωραίος. Στον Ζενέ εκθειάζεται η γοητεία και η βιαιότητα της ακολασίας. Ο Φασμπίντερ ακολουθεί παράλληλη διαδρομή, με μεγαλύτερη αυτοσυνείδηση. Γνωρίζει ότι για όλα αυτά δεν θα υπάρξει καλό τέλος, κι όμως μας θαμπώνει, μας καταπλήσσει με τον πολύχρωμο, φανταχτερό κι αισθαντικό κόσμο του πόθου, της απόλαυσης, της ομοφυλοφιλίας και των φόνων…

Ο Φασμπίντερ ασχολήθηκε αρκετές φορές με τους ανθρώπους που βρίσκονται, από ερωτικοσεξουαλική άποψη, σε μειονεκτική θέση, στην κατάσταση του θύματος, του εκμεταλλευόμενου ή του προδομένου εραστή. Αυτή τη θεματική και προβληματική δεν τη βρίσκουμε μόνο στα Πικρά δάκρυα της Πέτρα φον Καντ, στο Παιχνίδι της τύχης και στη Χρονιά με τα 13 φεγγάρια, αλλά και στο Ο φόβος τρώει τα σωθικά (ισχύει και για τους δυο ήρωες, και τη γριά και τον άραβα), στη Γυναίκα του σταθμάρχη και τον Έμπορο των τεσσάρων εποχών.

(Ενώ στα τρία πρώτα προαναφερθέντα φιλμ, τα θύματα είναι ομοφυλόφιλοι, στα τρία τελευταία τα θύματα είναι ετεροφυλόφιλοι: Ο Φάσμπιντερ, μεταξύ άλλων, γνώριζε και σκιαγραφούσε πολύ καλά τα τραύματα του πληγωμένου και τσαλαπατημένου άντρα). [...]

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο

και δείτε αποσπάσματα από τις ταινίες με ελληνικούς υπότιτλους εδώ:
http://www.filmfiles.gr/v1/educational/dir/14