.
Ο Ian Gibson, ο διάσημος μελετητής του Lorca, παρουσιάζει τις μέρες αυτές το καινούργιο βιβλίο του με τον τίτλο «Ο Λόρκα και ο γκέι κόσμος», στο οποίο εμβαθύνει στην ομοφυλοφιλία του Ισπανού ποιητή και στο πώς επί δεκαετίες έγινε προσπάθεια να αποσιωπηθεί αυτό ακριβώς το καθοριστικό για τη ζωή, το έργο και τον θάνατό του στοιχείο. Ο Γκίμπσον αποκαλύπτει και καταγγέλλει τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η οικογένεια του ποιητή και δραματουργού συνεισέφερε σ’ αυτό το πέπλο σιωπής.
Μάλιστα φαίνεται ότι, ακόμη χειρότερα, οι αίτιοι της σύλληψης και θανάτωσης του Λόρκα ανήκαν στον οικογενειακό του κύκλο. Ήταν τα ίδια τα ξαδέλφιά του που τον κατήγγειλαν, ο σύζυγος μια μακρινής ξαδέλφης του υπήρξε ο δολοφόνος του, και τα αδέλφια του, η Ισαμπέλ και ο Φρανσίσκο, ως κληρονόμοι του, προσπάθησαν εν συνεχεία παντοιοτρόπως να σβήσουν κάθε ίχνος ομοφυλοφιλίας από τη ζωή και το λογοτεχνικό του έργο. Επί δεκαετίες, ούτε οι εκδοτικοί οίκοι ούτε ο Τύπος θέλησαν ή τόλμησαν να ασχοληθούν με το θέμα στα εισαγωγικά σημειώματα και τις κριτικές αποτιμήσεις του έργου του, από συνένοχη αντίληψη ή υπο την απειλή της απαγόρευσης της πρόσβασής τους στα αρχεία και την καταστροφή του επίμαχου υλικού. Ο Γκίμπσον αποκαλύπτει, για παράδειγμα, ότι ήδη στη δεκαετία του ’80 ο αδελφός του ποιητή αρνήθηκε στην εφημερίδα ΑBC την δημοσίευση των ανέκδοτων «Σονέτων του σκοτεινού έρωτα», τα οποία δούλευε ο Λόρκα ακριβώς την εποχή που δολοφονήθηκε, αν δεν άλλαζε ο πολύ αποκαλυπτικός, και δεσμευτικός, τίτλος. «Αυτό που η Ισπανία δεν μπορούσε να αποδεχθεί ήταν ότι ο μεγαλύτερος ποιητής της υπήρξε ομοφυλόφιλος» λέει ο Γκίμπσον.
Και χρειάσθηκε να φθάσουν τα τέλη της δεκαετίας του ’80 για να ακουσθούν οι πρώτες φωνές που θα συνέδεαν το έργο του ποιητή με την αποσιωπημένη ερωτική ζωή του, παρακινούμενες από μελέτες που ήδη είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται στο εξωτερικό. «Όλη η ποίησή του περιστρέφεται γύρω από τον ανικανοποίητο έρωτα. Οι βασανισμένοι χαρακτήρες στα θεατρικά του έργα, οι οποίοι δεν μπορούν να ζήσουν τη ζωή που επιθυμούν, δεν αποτελούν παρά μεταφορά της προσωπικής του ματαίωσης και δυστυχίας. Για την τεκμηρίωση του βιβλίου χρειάσθηκε να ξαναδιαβάσω όλα τα νεανικά του ποιήματα και ανακάλυψα εκεί έναν οδυνηρό, μαρτυρικό γκέι έρωτα. Έχω μάθει πια πάρα πολλά και γι’ αυτό βάζω εδώ τέλος στις λορκιανές μελέτες μου», εξηγεί ο Γκίμπσον.
Φαίνεται μάλιστα ότι ο ίδιος ο Λόρκα συχνά αυτολογοκρινόταν και διόρθωνε τα κείμενα του όταν αισθανόταν ότι η ομοφυλοφιλία του πρόβαλε σ’ αυτά υπερβολικά φανερά.
Ο Ian Gibson, ο διάσημος μελετητής του Lorca, παρουσιάζει τις μέρες αυτές το καινούργιο βιβλίο του με τον τίτλο «Ο Λόρκα και ο γκέι κόσμος», στο οποίο εμβαθύνει στην ομοφυλοφιλία του Ισπανού ποιητή και στο πώς επί δεκαετίες έγινε προσπάθεια να αποσιωπηθεί αυτό ακριβώς το καθοριστικό για τη ζωή, το έργο και τον θάνατό του στοιχείο. Ο Γκίμπσον αποκαλύπτει και καταγγέλλει τον τρόπο με τον οποίο η ίδια η οικογένεια του ποιητή και δραματουργού συνεισέφερε σ’ αυτό το πέπλο σιωπής.
Μάλιστα φαίνεται ότι, ακόμη χειρότερα, οι αίτιοι της σύλληψης και θανάτωσης του Λόρκα ανήκαν στον οικογενειακό του κύκλο. Ήταν τα ίδια τα ξαδέλφιά του που τον κατήγγειλαν, ο σύζυγος μια μακρινής ξαδέλφης του υπήρξε ο δολοφόνος του, και τα αδέλφια του, η Ισαμπέλ και ο Φρανσίσκο, ως κληρονόμοι του, προσπάθησαν εν συνεχεία παντοιοτρόπως να σβήσουν κάθε ίχνος ομοφυλοφιλίας από τη ζωή και το λογοτεχνικό του έργο. Επί δεκαετίες, ούτε οι εκδοτικοί οίκοι ούτε ο Τύπος θέλησαν ή τόλμησαν να ασχοληθούν με το θέμα στα εισαγωγικά σημειώματα και τις κριτικές αποτιμήσεις του έργου του, από συνένοχη αντίληψη ή υπο την απειλή της απαγόρευσης της πρόσβασής τους στα αρχεία και την καταστροφή του επίμαχου υλικού. Ο Γκίμπσον αποκαλύπτει, για παράδειγμα, ότι ήδη στη δεκαετία του ’80 ο αδελφός του ποιητή αρνήθηκε στην εφημερίδα ΑBC την δημοσίευση των ανέκδοτων «Σονέτων του σκοτεινού έρωτα», τα οποία δούλευε ο Λόρκα ακριβώς την εποχή που δολοφονήθηκε, αν δεν άλλαζε ο πολύ αποκαλυπτικός, και δεσμευτικός, τίτλος. «Αυτό που η Ισπανία δεν μπορούσε να αποδεχθεί ήταν ότι ο μεγαλύτερος ποιητής της υπήρξε ομοφυλόφιλος» λέει ο Γκίμπσον.
Και χρειάσθηκε να φθάσουν τα τέλη της δεκαετίας του ’80 για να ακουσθούν οι πρώτες φωνές που θα συνέδεαν το έργο του ποιητή με την αποσιωπημένη ερωτική ζωή του, παρακινούμενες από μελέτες που ήδη είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται στο εξωτερικό. «Όλη η ποίησή του περιστρέφεται γύρω από τον ανικανοποίητο έρωτα. Οι βασανισμένοι χαρακτήρες στα θεατρικά του έργα, οι οποίοι δεν μπορούν να ζήσουν τη ζωή που επιθυμούν, δεν αποτελούν παρά μεταφορά της προσωπικής του ματαίωσης και δυστυχίας. Για την τεκμηρίωση του βιβλίου χρειάσθηκε να ξαναδιαβάσω όλα τα νεανικά του ποιήματα και ανακάλυψα εκεί έναν οδυνηρό, μαρτυρικό γκέι έρωτα. Έχω μάθει πια πάρα πολλά και γι’ αυτό βάζω εδώ τέλος στις λορκιανές μελέτες μου», εξηγεί ο Γκίμπσον.
Φαίνεται μάλιστα ότι ο ίδιος ο Λόρκα συχνά αυτολογοκρινόταν και διόρθωνε τα κείμενα του όταν αισθανόταν ότι η ομοφυλοφιλία του πρόβαλε σ’ αυτά υπερβολικά φανερά.
Ian Gibson libera la condición gay de la poesía de Lorca
ΑπάντησηΔιαγραφήEl hispanista demuestra en su nuevo libro, 'Lorca y el mundo gay', la importancia de la condición sexual del poeta en su vida y obra literaria
PEIO H. RIAÑO (publico.es, 11/03/2009)
Lorca tenía los enemigos cerca. Muy cerca. Fueron sus primos quienes le denunciaron, fue el marido de una prima lejana el autor material del asesinato, y fueron sus hermanos, Isabel y Francisco, quienes se empeñaron, como administradores de la memoria del poeta, en borrar todo rastro sobre la homosexualidad de Federico en su vida y en su obra literaria. Ni siquiera las grandes firmas encargadas de diseñar y contar la historia de nuestra literatura quisieron asumir la trascendencia de la condición sexual.
Como apunta el hispanista Ian Gibson en el fogoso prólogo de su nuevo libro Lorca y el mundo gay (Planeta), Francisco Rico, Domingo Ynduráin y Gustavo Domínguez, editores de la prestigiosa colección Letras Hispánicas de Cátedra, permitieron no incluir ni una palabra sobre la homosexualidad del poeta y su relación con su poesía en las largas introducciones críticas a las obras Poeta en Nueva York y El Público, en ediciones de 1987.
Tres años antes, se hicieron públicos en el diario ABC los Sonetos de amor oscuro, en los que trabajaba Lorca antes de ser asesinado. Sin embargo, el aparato adverso a la condición homosexual se encargó de censurar las evidencias. El talante del amor indudablemente masculino al que iba dirigido el soneto desapareció de manera tajante del título.
Francisco García Lorca, el hermano, se expresó con claridad la condición para publicar los versos inéditos en este periódico: deberían ser editados bajo el título de Sonetos, Sonetos amorosos o Sonetos de amor, nunca con su título original Sonetos del amor oscuro.
"Francisco García Lorca ya se había demostrado incapaz de afrontar o admitir la homosexualidad de su hermano", escribe Gibson sobre el tabú que trató de construir la familia en torno a la verdad del poeta.
Para Fernando Lázaro Carreter, quien escribió en la tercera del diario sobre lo publicado, lo oscuro de los sonetos tenía otro sentido. "Se refería esencialmente al ímpetu indomable, a los martirios ciegos del amor, a su poder para encender cuerpos y almas, y abrasarlos como hogueras que se queman".
Como comenta Ian Gibson, "el académico casi venía a sugerir que la homosexualidad del poeta era ajena a su creatividad poética". Y eso a pesar de la claridad masculina de estos versos: "Tú nunca entenderás lo que te quiero / porque duermes en mí y estás dormido. / Yo te oculto llorando, perseguido / por una voz de penetrante acero".
Casi 25 años después de la publicación e interpretación de estos sonetos, resulta ridícula aquella visión moralista con que la España más pacata quería untar al poeta más reconocido de nuestras letras.
Es más, el propio Vicente Aleixandre explicaba ciertamente alterado al también poeta andaluz José Luis Cano que "lo curioso es cómo en todos los artículos que acompañan a los sonetos se evita cuidadosamente la palabra homosexual, aunque se aluda a ello, pues nadie ignora que esos sonetos no están dedicados a una mujer. Se ve que todavía esa es una palabras tabú en España, en ciertos medios, como si el confesarlo fuese un descrédito para el poeta".
Aquí no se libra nadie
Sin embargo, los episodios de censura homófoba también sucedieron en publicaciones más cercanas a la sensibilidad política de Lorca. La incomodidad con la que aquella España negra vivía la homosexualidad del poeta hizo que la revista progresista El Mono Azul recortase en 1937 los magníficos versos de Luis Cernuda en Elegía a un poeta muerto.
Después de las cinco estrofas iniciales, una línea de puntos suspensivos cercenaba el final del poema. Lo que entonces no pudieron leer los lectores de la publicación decía: "Aquí la primavera luce ahora. / Mira los radiantes mancebos / Que vivo tanto amaste /Efímeros pasar juntos al fulgor del mar. / Desnudos cuerpos bellos que se llevan / Tras de sí los deseos / Con su exquisita forma y sólo encierran / Amargo zumo, que no alberga su espíritu / Un destello de amor ni de alto pensamiento".
"Lo que España no podía aceptar es que el poeta español más grande de todos los tiempos fuese homosexual. Hubo homofobia en los dos bandos, porque era un problema nacional, no se podía aceptar que en España hubiese homosexuales", cuenta vehemente Gibson.
Entre todos consiguieron que la homofobia fuese más importante que la homosexualidad en la obra de Federico García Lorca. Sólo a finales de los ochenta surge alguna voz crítica en España, que investiga y señala la importancia de la relación existente entre la obra del escritor y su silenciada condición sexual, movida por los estudios que habían empezado a publicar los especialistas extranjeros. "Toda su poesía gira en torno al amor frustrado. Sus personajes atormentados, que no pueden vivir la vida que quieren, son precisamente la metáfora de su desgracia. Por eso para la documentación de este libro he tenido que releer todos los poemas de su juventud, para descubrir un amor torturado y angustiado, gay. He aprendido muchísimo y con esto pongo punto final a mis investigaciones lorquianas", explica Gibson.
El propio Federico se censuraba a sí mismo cuando corregía sus conferencias y asomaban esos "calores oscuros", por los que tan amenazado se sentía. En 1928 se publica el libro de Narciso Alonso Cortés La muerte del conde de Villamediana, en el que alude a un notorio asesinato ocurrido en 1622, en el que "el delicado gongorino marqués de Villamediana cae atravesado por las espadas del rey", relacionando el asesinato del conde "con su bisexualidad". En 1930, Lorca, revisa la frase, como apunta Gibson, y queda: "El delicado gongorino Marqués de Villamediana cae atravesado por las espadas de sus amores oscuros".
El caballo de su locura
Los silencios cómplices de los críticos que se acercaban a analizar su vida y obra sin molestar con estos asuntos, por miedo a ver cerrados los accesos a los archivos del poeta, y la destrucción de documentos por parte de la familia que comprometieran la imagen de Lorca, tal y como explica Gibson, han conseguido que ese "caballo azul" que le enloquecía no viera la luz. De hecho, para el investigador, ningún estudio del Lorca homosexual puede dejar de tener en cuenta el complejo e importantísimo poema Tu infancia en Menton, publicado por primera vez en 1932. Gibson se pregunta ¿de quién es la infancia aludida en el poema?
Todo indica que el amor rechazado que aparece señalado es Emilio Aladrén, "tan bello como un efebo griego en el recuerdo de su ex novia, la pintora Maruja Mallo". Al parecer, tal y como le confesó en su día José María García Carrillo a Gibson, el íntimo cómplice gay de Lorca en Granada, éste escribió decenas de cartas apasionadas a Aladrén desde Nueva York. Y recibió la respuesta de una postal de una montaña con el dibujo de un pene en erección emergiendo de uno de los picos de la misma. Según frase de Lorca, Andrén tenía un aspecto de "entre ruso y tahitiano". Es Rafael Martínez Nadal, confidente de Lorca, el que asegura que el poema refleja la atormentada relación de Lorca con el escultor, que finalmente le abandona para casarse con Mallo.
*******************************
Cuatro claves para tratar el mundo gay del poeta
El artista joven
A Lorca le gustaba contestar que era del “corazón de la Vega de Granada” cuando se le preguntaba de dónde procedía. Nació en Fuente Vaqueros, en 1898, de donde se trasladó con su familia al pueblo de Asquerosa. Tuvo una larga infancia campestre. Lorca resultó inútil para el servicio militar, nadie le vio correr nunca y varios amigos suyos han recordado la angustia que experimentaba al tener que cruzar la calle temiendo ser arrollado por un coche debido a su falta de agilidad. Uno de los escritos más tempranos que se le conocen es de abril de 1916.
Residencia en Madrid
Lorca para en una pensión barata de la calle de San Marcos y establece su base de operaciones en el Ateneo, donde no tarda en conocer a otros jóvenes escritores. En la ciudad, reside entre 1919 y 1929. En las cartas a su padre, le escribe febril: “Me parece que soy de aquí, todo lo encuentro natural. No me choca nada y, sobre todo, esta barahúnda le da a uno fuerza y valentía. Madrid es un sitio de estudio para el que quiere trabajar”.
Nueva York, Cuba
El inicio del viaje continental no arrancaba con buenas esperanzas: “Me siento deprimido y lleno de añoranzas. Tengo hambre de mi tierra y de tu saloncito de todos los días”, escribe Lorca a Carlos Morla durante la travesía. Como apunta Gibson, está deprimido por el rechazo de Emilio Aladrén.
Aamor en tiempos de República
“He escrito un drama que daría algo por leértelo en compañía de Miguel. De tema francamente homosexual. Cero que es mi mejor poema”. En esta carta a Rafael Martínez Nadal, es la única vez en toda la documentación publicada hasta la fecha en que el poeta admite abiertamente su homosexualidad. Gibson se ceba con quienes insisten en rechazar las evidencias: “Ha hecho posible que hasta el más obtuso defensor de la ortodoxia sexual del poeta se vea hoy en la obligación de callarse o, cuando menos, cuestionar sus prejuicios anteriores. Lo cual es todo un alivio, después de tantas décadas de ofuscación y de intencionados silencios”.
Παρόλο που έχω διαβάσει μερικά έργα του, δεν σκέφτηκα ποτέ πως μπορεί να ήταν ομοφυλόφιλος. Αφενός δεν μου πέρασε ποτέ από τα μυαλό, και αφετέρου το είχαν κρύψει καλά... Κρίμα, γιατί για άλλη μια φορά αποκαλύπτετε πως πρέπει να είσαι πολύ «άντρας» για να επιβιώσεις στον gay κόσμο...
ΑπάντησηΔιαγραφήΚι εδώ στα Αγγλικά, από τον Independent.
ΑπάντησηΔιαγραφήMany recognised his homosexuality from the start, but for decades Spain's literary establishment, and even his own family, refused to acknowledge that the country's best loved poet, Federico Garcia Lorca, was gay. Now his biographer, Ian Gibson, has conclusive evidence that Lorca's poetic achievements sprang from his lifelong frustration at concealing his homosexuality.
In Lorca y el mundo gay (Lorca and the Gay World), published in Spanish on Monday, Gibson describes how the poet's works were censored to conceal his sexuality. It was not until the late 1980s that Lorca's sexual identity became grudgingly acknowledged, in the face of denials and evasions. Gibson blames the decades of silence on a deep-seated Spanish homophobia. "Spain couldn't accept that the greatest Spanish poet of all time was homosexual. Homophobia existed on both sides in the civil war and afterwards; it was a national problem. Now Spain permits same-sex marriage that taboo must be broken."
Some academics who recognised the truth "suggested the poet's homosexuality was alien to his poetic creativity", Gibson writes of the man he's studied for 40 years. Scholars colluded in the cover-up for fear of losing access to the poet's archives, or antagonising the family, he says. "All his poetry turns around frustrated love. His tormented characters who can't live the life they want are precisely the metaphor for his sorrow. He was a genius who turned his suffering into art."
After Lorca was assassinated by death squads in August 1936, at the start of Spain's civil war, his brother Francisco and sister Isabel made every effort to expunge any trace of homosexuality from his life and work, Gibson claims.
A family spokeswoman, Laura Garcia Lorca, says they never talked of her uncle's homosexuality when her father was alive. "We didn't want his murder to be considered a sexual crime but to stress it was a political crime. It was difficult for my father to accept the homosexuality of his brother. However my Aunt Isabel [who died in 2002] spoke openly in her later years about homosexuality, and came to accept it as something natural. I imagine my father spoke of it among friends, but never publicly," she said recently.
As late as 1987, a long introduction to a standard textbook of Lorca poems, The Poet in New York, contained not a word about his sexuality. But that US trip in 1929, which produced an explosion of anguished creativity, was the result of a failed love affair with the sculptor Emilio Aladrén, Gibson reveals. The beautiful sculptor abandoned the poet to marry an English woman, Elizabeth Dove, which plunged Lorca into a deep depression.
Poems written shortly before his death were finally published in the mid-1980s. But the title, Sonnets of a Dark Love, was softened to Love Sonnets, even though the verses clearly referred to a man: "You will never understand that I love you/ because you sleep in me and are asleep./I hide you, weeping, persecuted/ by a voice of penetrating steel." The masculinity is clear in Spanish, in which nouns have gender.
Gibson says he went back to the beginning and re-read all of Lorca's earliest poems for this latest book. "I discovered an anguished, tortured – gay – love ... Those who deny his homosexuality must now shut up, or at least question their prejudices. It's a relief after so many decades of obfuscation and silence, to reveal the truth."
Οικογένεια και έθνος ήθελαν τον Λόρκα στρέιτ
ΑπάντησηΔιαγραφήΒαγγέλης Βαγγελάτος(Ελευθεροτυπία, 17/3/09)
Για πολλούς η ομοφυλοφιλία του ήταν δεδομένη. Αλλά για δεκαετίες, τόσο για την οικογένειά του όσο και για τον λογοτεχνικό κόσμο της χώρας του, ήταν ένα θέμα ταμπού. Τώρα, για πρώτη φορά, ο Ιαν Γκίμπσον, βιογράφος του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, παρουσιάζει στοιχεία που θέλουν πολλά από τα έργα του μεγάλου ποιητή να πηγάζουν από την απόγνωση στην οποία τον οδήγησε μια σεξουαλικότητα που έπρεπε να κρύβει. Ολα αυτά στο βιβλίο του «Lorca y el Mundo Gay» (ελ. μετάφραση «Ο Λόρκα και ο γκέι κόσμος») που κυκλοφόρησε στην Ισπανία χθες.
«Η Ισπανία δεν μπορούσε να αποδεχτεί πως ο μεγαλύτερος Ισπανός ποιητής όλων των εποχών ήταν ομοφυλόφιλος. Η ομοφοβία υπήρχε και στα δύο στρατόπεδα του εμφυλίου και ύστερα από αυτόν. Ηταν ένα εθνικό πρόβλημα. Τώρα που η Ισπανία επιτρέπει το γάμο ομοφυλοφίλων, αυτό το ταμπού πρέπει να σπάσει», δήλωσε στους δημοσιογράφους ο Γκίμπσον, μελετητής του Λόρκα εδώ και σαράντα χρόνια.
Στο βιβλίο του παρουσιάζεται ο τρόπος που τα ποιήματα του Λόρκα λογοκρίνονταν για να εμφανίζεται ως «στρέιτ», ακόμα και μετά τα '80ς, όταν πια η σεξουαλική του ταυτότητα είχε γίνει γνωστή. Αφ' ενός γιατί κανείς δεν ήθελε να έρθει σε ρήξη με την οικογένειά του, που προσπαθούσε να εξαλείψει αυτό το δεδομένο από τη ζωή και τη δουλειά του, και αφ' ετέρου γιατί οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί φοβούνταν πως οποιαδήποτε νύξη θα τους στερούσε την πρόσβαση στα αρχεία του μεγάλου ποιητή.
«Δεν θέλαμε ο φόνος του να θεωρηθεί ένα έγκλημα πάθους, αλλά να παραμείνει πολιτικό έγκλημα. Ηταν δύσκολο για τον πατέρα μου να αποδεχθεί τη σεξουαλική ταυτότητα του θείου μου», δήλωσε πρόσφατα εκ μέρους της οικογενείας η Λάουρα Γκαρθία Λόρκα, κόρη του αδερφού τού ποιητή, Φρανσίσκο. Και ομολόγησε πως «...παρ' όλ' αυτά η θεία μου Ισαβέλα μιλούσε ανοικτά γι' αυτό το θέμα και με τον καιρό θεωρήθηκε φυσιολογικό. Φαντάζομαι πως και ο πατέρας μου θα το συζητούσε μεταξύ φίλων αλλά ποτέ ανοικτά».
Ετσι, όλα αυτά τα χρόνια, οι βασανισμένοι ήρωες του Λόρκα «ανεξήγητα» προσπαθούσαν να ξεφύγουν από ζωές που δεν επέλεξαν και αγάπες αδιέξοδες. «Ηταν μια ακριβής μεταφορά της θλίψης του, γιατί ήταν μια μεγαλοφυΐα που μετέτρεψε την ταλαιπωρία του σε τέχνη», λέει σήμερα ο Γκίμπσον. Και δεν διστάζει να κατακεραυνώσει την υποκρισία που ανακάλυψε, όταν με αυτό το δεδομένο ξαναδιάβασε όλα τα έργα του Λόρκα για να γράψει το βιβλίο του. «Ανακάλυψα μια αγωνιώδη και βασανιστική ομοφυλόφιλη αγάπη... Αυτοί που αρνούνται την ομοφυλοφιλία του πρέπει τώρα να σκάσουν ή τουλάχιστον να επανεξετάσουν τις προκαταλήψεις τους. Είναι μια ανακούφιση έπειτα από τόσα χρόνια σιωπής και συσκότισης να αποκαλύπτεται η αλήθεια».